The Tromsø 'Ski Way', an augmented ecology
How local customs can set an example for future integration of urbanity and nature in order to contribute to sustainable urban development.

Acknowledging the Anthropocene urges us to question common urban concepts. How are we to integrate nature with our cities or vice versa? New and beneficial solutions for integrating urbanity with nature could be accomplished by seeking a symbiotic relationship between the two - transcending into what one might call an augmented ecology. The Ski Way in the Norwegian city of Tromsø may serve as an example of an augmented ecology. The city's unique relationship with nature facilitates sport as a means of transport.

Tromsø​​​

^{© Ann-Sissel Jenssen, iTromsø}

The Norwegian city of Tromsø is situated 350 kilometres north of The Arctic Circle. The winters are long and snowy, hence skiing has always been an important part of city life. In 1843, the world's first official skiing competition was held in Tromsø. Before cars and motorised snow plows, skiing was a practical transport mode, in and around town. Today, skiing is mainly recreational. However, the custom of commuting by ski has persisted, in fact the trend is even growing. A 'ski way', suitable for sport and transport, runs along the parklike area commonly referred to as 'Tromsømarka'.

The Marka
Several Norwegian cities lie adjacent to an unspoiled natural area, also called 'marka': a place to ski in winter and camp in summer. Oslo has Nordmarka, only 40 minutes by subway from the Central Station. Tromsø has Tromsømarka. While other Norwegian cities are surrounded by their marka, Tromsø's urban area surrounds its marka on all sides. This is due to the fact that Tromsø is situated on a ten kilometres long and three kilometres wide island. The city originally developed along the coast, thus leaving the centre of the island untouched. Stretching north-south, the 'ski way' runs in the undeveloped landscape, serving as a connecting field for the city. As such, on the island, the quickest way of commuting between east and west is often by ski or bicycle.

'Lysløypa'
'Lysløypa' translates to 'light trail' and refers to the streetlights on the ski way. These lights enable the use of the tracks at any time of the day or year. This is of particular significance in winter when the sun doesn't rise for two months and Tromsø only benefits from two or three hours of dusk during midday. In the 1960s, a wealthy industrialist financed the installation of the trail lights. Soon enough this trail became a natural asset of life in Tromsø. Today the ski way is administrated by the municipality. The frequentation of Tromsømarka has intensified with the growth of the city. In consequence, previously untouched areas have been urbanised with signage, road construction and resting areas. Additionally, daily maintenance of the trails is essential during winter

De Tromsø​​​ 'Ski Way'

^{© Henrik Romsaas}

Trouble in Paradise
The trail contributes to decongesting the rush hour traffic. The effect on decrease in car usage is estimated to a 1.000 cars a day. The possibility of jogging or skiing to work also represents an obvious health benefit. The citizens of Tromsø are well aware of this fact. In early morning hours the ski ways are packed with people. It is during this rush traffic that the phenomenon of road rage finds it's Norwegian equivalent: 'ski rage'.
Many persons regard skiing in the trail as more than just commuting: it is above all clocking in a better time than yesterday. During winter, the trail is like a Winter Olympics track. Anyone or anything representing a potential obstacle must beware, be it slow skiers, pedestrians or dogs. Skiers are equipped with ski poles and some are even armed with a bad morning temper. Conflicts between user-groups are common in the trail. As a palliative measure, the city has recently added a lane designated for walking and bicycling.
Traffic congestions also occur regularly. In one particular location, the ski trail passes over a bridge which is also used by city buses. This road segment has concrete pavement, skiers must therefor take off their skis to stroll across the bridge. Hence, the buses are forced to wait, causing traffic jams. However, this is rather a testament to the ski way's popularity. It is this success that inspires politicians to keep developing the area in order to make it even more attractive.

Winter Trail Map Tromsø​​​ Island

Augmented Ecology
Acknowledging the Anthropocene urges us to question common urban concepts. How are we to integrate nature with our cities or vice versa? Ecology is a term both used to describe the relationship between living organisms and their environment or the relationship between human groups and their environment. By separating the natural and human ecology - urbanism has evoked the need for “[…] a negotiation between 'human' and 'natural' spheres […]”¹. In this scenario, one sphere is usually privileged over the other. New and beneficial solutions for integrating urbanity with nature could be accomplished by seeking a symbiotic relationship between the two - transcending into what one might call an augmented ecology.
The Norwegian government has declared that the High North will be it's “ […] most important strategic priority in the years a head”. In this context, Northern Norway might face a future entailing extensive exploitation of both renewable and nonrenewable resources. The indicators are apparent: Northern Norway was recently ranked on the 'most wanted' list of the mining industry³. Tromsø is among many 'urban satellites' scattered along the bountiful land- and seascape of the High North. Being the biggest city in Northern Norway, Tromsø cannot be unaffected by the regional development. The city might have to accommodate thousands of new inhabitants. This context challenges us to reinvent urban integration with the environment. The Ski Way in Tromsø may serve as an example of an augmented ecology, representing the city’s unique relationship with nature. Hopefully, as the city evolves it will keep its elements of augmented ecologies, and remain an urban fabric interwoven with nature.

References
Bhatia, Neeraj. Bracket Goes Soft (2012), “Resilient Infrastructure”
http://www.regjeringen.no/en/dep/ud/campaigns/the-high-north.html?id=450629
an.no (2014), “Nord-Norge rigges for gigantisk gruveeventyr”. Located 26.03.2014 at: http://www.an.no/nyheter/article7233719.ece

This blog is written in relation to the final edition of Where is Tromsø going? a tripartite exhibition-series curated by the Unit for Urban Development in the Municipality of Tromsø. The project aims to explore possible urban futures – challenges, conflicts and opportunities – that could ensue from climate change and the avowed Norwegian High North policy, in the context of Tromsø.

Writers:
Ron Røstad, Mads Nermo en Tandi Reason Dahl

Ron Røstad is a freelance writer and journalist who also blogs about local architecture and urbanism. Ron Røstad creates and tutors creative writing courses for children as well as adults. He is currently involved with the project 'Future Cities part three', working with the City of Tromsø. The main object of Future Cities is to initiate dialogue between the city and the public on sustainable urbanism.
ronrostad@gmail.com

Mads Nermo obtained a masters' degree in Architecture at the Norwegian University of Science and Technology (NTNU) in 2012. He works as an architect at Steinsvik Arkitektkontor in Tromsø and is teaching part-time at NTNU at the Faculty of Architecture, Centre for Real Estate Development and Facilities Management. He is also a board member of the northernmost branch of the national association of Norwegian Architects. In 2013, Mads contributed to an exhibition at the Oslo Architecture Triennial called 'Your Holmestrand' which discussed future scenarios of the city development of Holmestrand related to the establishment of the ICE connection to Oslo.
mads@steinsvikarkitekt.no

Tandi Reason Dahl is an architect and urban planner, currently curating the final edition of Where is Tromsø going? a tripartite exhibition-series exploring possible urban futures for the Municipality of Tromsø in Norway.
tandi.reason.dahl@tromso.kommune.no

Van aangeharkte stadsparkjes gaan we naar robuuste ruige natuurgebieden, een stadsgroen dat beter past bij de nieuwste trends.

'Urban by nature' wordt in de Internationale Architectuur Biennale Rotterdam benaderd met de vraag hoe stedelijk we van nature zijn. We wonen immers met steeds meer mensen in steden dus ergens zal het stadse wel in ons DNA zitten is de redenering. Ik zou het echter willen omdraaien en de vraag willen stellen hoe natuurlijk we zijn als stedelingen?

Als stedelingen zijn we gewend om alles naar onze hand te zetten. Toen we lang geleden nog buiten de stad woonden waren we vooral bezig ons aan te passen aan de omstandigheden zoals het weer en de seizoenen. We gebruikten de natuurlijke hulpbronnen die toevallig voorradig waren en verbouwden lokaal voedsel. Dit is wat het is en daar doen we het mee. In steden zorgen we er nu voor dat alles altijd voorradig is en dat de omstandigheden ons niet hinderen. Een dak boven ons hoofd tegen de regen en airco en verwarming om het klimaat zoveel mogelijk zelf te regelen. Op z’n hoogst werkt alleen een stevige storm of sneeuwbui ontregelend. Zelfs de smog in Beijing kun je als stedeling behendig ontwijken. Het is mogelijk om kilometers door de stad af te leggen door gebouwen, tunnels en onderdoorgangen zonder buiten te komen en gevaarlijke smog in te ademen.
En hetzelfde doen we met de natuur in de stad. Die passen we aan aan onze behoeften als stedelingen en het is bekend dat die nog wel eens wijzigen. Lang zijn we bezig geweest om de natuur veilig en bruikbaar te maken. Tot aan de huidige generatie strak ontworpen stadsparken met maaigazon, bomen en een enkele border met vaste tuinplanten. Maar er is een verandering gaande waarin de stedelijke natuur weer wat ruiger mag zijn omdat dat beter past bij de nieuwste trends.

Nieuwste trends
Een paar voorbeelden. Green Gym is een populaire vorm van fitness in Engeland waarbij mensen gewapend met snoeischaren en kruiwagens in het openbaar groen hun 'oefeningen' doen. Veel bukken om onkruid te wieden, de hoogste takken snoeien voor de triceps en de biceps en de kruiwagen is – hoe voller hoe beter – nuttig voor de squats. Onder leiding van een hovenier en een sportinstructeur gaan vele groepen zo het openbaar groen in.
Mud running is een andere stadsnatuurlijke bezigheid. Blijkbaar zijn we klaar met het hip joggen over een schone boulevard en moet het allemaal een stuk ruiger. Aangezien niet elke stad de beschikking heeft over een flink stuk duinen worden ook braakliggende hopen zand en hellingen gebruikt om tegenop te rennen voor de nodige extra weerstand. Deze korte krachtsexplosie past natuurlijk prima in het drukke stadse leven. De Speeldernis is de variant voor kinderen. Een stukje natuur in de stad helemaal gericht op buiten spelen met takken, zand en water. Iets wat veel kinderen niet meer van nature (kunnen) doen vanwege de stenige steden waarin ze wonen.

Touwbrug Staddijk

^{© Gerda Hendriks}

Het toppunt van stedelijke inzet van natuur is wel de Japanse hype van cafés met dieren. Die met honden, katten of konijnen zijn nog te snappen uit de menselijke knuffelbehoefte die voor de kleinbehuisde Japanner meestal niet in de woonkamer past. Maar er zijn ook cafés waar je een uil een uurtje op tafel krijgt om te aaien, of een hagedis of ander exotisch dier. Natuur op schoot voor de prijs van een kopje koffie…

Jager en verzamelaar
We kunnen ook nog verder terug gaan in de tijd naar de jager en de verzamelaar. Is die nog ergens terug te vinden in het DNA van de moderne stadsbewoner? Jazeker, ook daarvan zijn verschillende voorbeelden.
Het verzamelaarsinstinct wordt weer helemaal aangewakkerd door de app Wildplukwijzer. Deze geeft voor veel steden aan waar eetbaar groen staat, van bramen tot notenbomen. Uiteraard speelt de commercie erop in want er worden diverse wildpluk excursies georganiseerd. Ook worden er op verschillende plekken voedselbossen aangelegd met struiken en bomen met vruchten, noten en bessen.
Jagen in de stad lijkt een stuk lastiger maar zoals de Keuken van het Ongewenst Dier laat zien, is er voldoende dierlijk eetbaars te vinden. De ongewenste Schiphol-gans verwerken zij tot kroket en wordt ook geleverd aan de Amsterdamse voedselbank. Het overschot aan Amsterdamse stadsduiven wordt regelmatig gevangen en verwerkt tot wildpaté en muskusrat is al jaren een lekkernij in Belgische restaurants. En voor de broodnodige variatie is er street fishing; in Rotterdam en Utrecht worden flinke baarzen gevangen, lekker met een botersaus.

Street fishing

^{© Gerda Hendriks}

Deze manieren van stads jagen en verzamelen zorgen niet alleen voor een beter natuurlijk evenwicht tussen de soorten in de stad, maar zorgen er ook voor dat een groot mondiaal milieuprobleem wordt aangepakt. Namelijk de steeds dikker wordende stadsmens die vele hectares foot print over de hele wereld nodig heeft om te voorzien in zijn voedselbehoefte. En het idee van architect Donald Chong sluit daar naadloos bij aan: Vervang de grote koelkast met diepvries voor een aanmerkelijk kleiner exemplaar en mensen zijn genoodzaakt om boodschappen te doen in kleinere hoeveelheden. Aangezien de auto in de stad een lastig bezit is, zal men dit vaker gezond lopend of op de fiets gaan doen. En kleinere hoeveelheden leiden dan ook nog tot minder voedsel weggooien.

Robuuste stadsnatuur
Wat betekent dit alles nu voor de stad en hoe stad en natuur er in de toekomst uit zien? Het stedelijk groen van de toekomst bestaat volgens mij niet meer uit de strak aangeharkte parkjes van nu waarin je gestuurd wordt in je activiteiten (hier mag je zitten, daar mag je picknicken en verderop mag je voetballen). Nee, het stadsgroen bestaat uit robuuste ruige natuurgebieden, slingerend door de stad en wordt beheerd door Green Gym deelnemers, plaagdierjagers, street fishers en voedselverzamelaars. Om te voorkomen dat het een ondoordringbare jungle wordt zijn er mud runners en kinderen die door hun activiteiten plekken open maken voor nieuwe aanwas. En als je wil uitrusten ga je niet meer naar het oer-Hollandse pannenkoekenhuis maar naar een café en bestel je koffie met uil. Hoezo kloof tussen stad en natuur?

Veroniek Bezemer

Twee-derde diversiteit en een-derde structuur is wat we nodig hebben
Met de natuur als inspiratie op zoek naar een ideale balans voor duurzame gebiedsontwikkeling.

Binnen de ruimtelijke ordening zien we een massaal geadopteerde tegenbeweging tegen traditionele planningsmethoden, uitgewerkte masterplannen en hiërarchische, verticale, top-down gestructureerde systemen. Als alternatief wordt gesproken over meer kleinschalige initiatieven, horizontale structuren, bottom-up initiatieven en de herwaardering van het lokale product. De confrontatie tussen deze benaderingen levert een waardevolle discussie op, maar schiet ook vaak zijn doel voorbij door uitsluiting van het tegenovergestelde (ook waardevolle) begrip. Van belang is het vinden van een juiste balans waardoor twee ogenschijnlijk tegenovergestelde werelden elkaar juist gaan versterken. Biomimicry kan hierbij een krachtige systematische en bovenal inspirerende manier van denken introduceren en houvast bieden voor duurzame gebiedsontwikkeling.

In een gebied zijn er op verschillende schaalniveaus stromen: informatie, energie, geld, wetenschap en kunde. Deze worden door sociale, virtuele en fysieke netwerken met elkaar verbonden en gestructureerd door onder andere de omgeving, regelgeving en diverse organisaties. Een gebied kan dan ook gezien worden als een zeer complex waardenetwerk en de praktijk om als professional sturing te geven aan dit netwerk is uitermate complex en weerbarstig.
Met deze blog introduceer ik een nieuw sturingsprincipe, gebaseerd op langdurig onderzoek naar wat ecosystemen duurzaam en veerkrachtig maakt. Door het maken van deze vergelijking is er sprake van biomimicry; een term gevormd door de samenvoeging van de Griekse woorden ‘bios’, dat leven betekent, en ‘mimesis’, dat imitatie betekent. Vrij vertaald is het een vorm van wetenschap waarbij met de natuur als inspiratie, op zoek wordt gegaan naar nieuwe uitvindingen, waarheden en wetmatigheden. In dit geval gaat het om bepaalde wetmatigheden over de structuur van ecosystemen die ook geldig blijken te zijn binnen economische systemen, thermodynamica en informatietheorie. Doordat deze wetmatigheden over de structuur losstaan van de inhoud, is deze kennis en bijbehorende netwerkbenadering ook bijzonder relevant voor stedelijke gebieden

Netwerken
Uit onderzoek naar duurzame ecosystemen is een gesofisticeerd model naar voren gekomen over hoe een netwerkstructuur de levensvatbaarheid van een ecosysteem op lange termijn beïnvloedt. Dit is gebaseerd op de verhouding tussen diversiteit/veerkracht en de mate van verbondenheid/efficiëntie. De studie leidde tot een conceptuele doorbraak. De optimale structuur van een complex systeem lijkt namelijk onafhankelijk te zijn van datgene dat in dit systeem verwerkt is: het kan gaan om biomassa in een ecosysteem, informatie in een biologisch systeem, elektronen in een elektriciteitsnetwerk en geld in een economisch systeem. Het onderzoek is te uitgebreid om hier diep op in te gaan, daarom beperken we ons tot de conclusie weergegeven in onderstaande figuur.

Duurzaamheid als functie van veerkracht en efficiëntie (bron: Sally J. Goerner, Bernard Lietaer, Robert E. Ulanowicz. Quantifying economic sustainability: Implications for free-enterprise theory policy and practice. Ecological Economics, p.76-81, 2009)

De horizontale as van de figuur loopt van links naar rechts van 0 tot 100 procent diversiteit en van 100 tot 0 procent verbondenheid. Dit figuur maakt inzichtelijk dat veerkracht en efficiëntie in wezen complementair zijn omdat meer efficiëntie automatisch de diversiteit en daarmee de veerkracht vermindert en omgekeerd betekent een grotere diversiteit wel meer veerkracht maar minder efficiëntie. De studie van ecosystemen laat merkwaardig genoeg een hele nauwe bandbreedte zien waarin alle duurzame (eco-)systemen zich bevinden. Dit wordt het levensvatbaarheidvenster genoemd. Zodra een ecosysteem door een opgetreden storing buiten dit venster treedt, zal het niet langer zelfstandig kunnen voortbestaan.

Balans
Opmerkelijk is dat bij de meest vitale (waarde-)netwerken een optimaal evenwicht is gevonden tussen twee ogenschijnlijke tegenpolen diversiteit en verbondenheid. Aan de asymmetrische vorm van de eerste figuur is te zien dat veerkracht/diversiteit belangrijker is dan efficiëntie/structuur en dat de verhouding tussen beide nagenoeg gelijk is aan 2:1. Om het basisprincipe te verduidelijken is in figuur 2 een zeer efficiënt ingericht netwerk, een gebalanceerd netwerk en een zeer ongestructureerd netwerk schematisch weergegeven. De wetenschappelijke onderbouwing vanuit ecosystemen vormt een doorbraak in een wereld waarin voornamelijk wordt gestreefd naar zoveel mogelijk efficiëntie en winstmaximalisatie. Het geeft namelijk aan dat dit streven vanuit een vitaliteit gedachte absoluut niet duurzaam is.

Een schematische weergave van de drie uiterste netwerken (bron: Emiel Westerhof)

Nieuwe planningsprincipes
De wetenschap van duurzame ecosystemen vormt een theoretische basis voor moderne plannings- en besluitvormingsprincipes. Als uitgangspunt kan genomen worden dat het gaat om 2/3 organisch en 1/3 planmatig; 2/3 bottom-up en 1/3 top-down; 2/3 horizontaal en 1/3 verticaal; 2/3 decentraal en 1/3 centraal; 2/3 lokaal en 1/3 globaal; etc. Op basis van de genoemde verhouding zal bijvoorbeeld een te ver doorgevoerde verschuiving van overheid naar individu, van top-down naar bottom-up en van verticaal naar horizontaal door een te grote diversiteit en een gemis aan structuur en verantwoordelijkheid niet functioneren.

Schaalniveaus
De genoemde verhouding vormt een manier om op verschillende schaalniveaus te kijken naar stedelijke gebieden. Deze blog wordt daarom afgesloten door op drie schaalniveaus en thema’s enkele voorbeelden te schetsen:

Regionale economie
Voor een regionale economie is het van belang om voortdurend een bepaalde balans en gelaagdheid na te streven. Een voorbeeld waar een gebrek aan diversiteit is gebleken is de mijnindustrie van Limburg. Lange tijd was het gehele economische systeem ingericht en gestoeld op deze mijnen. De gevolgen van het wegvallen van de mijnindustrie rond de jaren zestig zijn tot op de dag van vandaag groot omdat het economische systeem onvoldoende veerkracht in zich heeft om zich te herstellen. De regio Eindhoven is daarentegen een voorbeeld waar gebleken is dat wel voldoende veerkracht aanwezig is. Na het wegvallen van Philips omstreeks 1980 bleef een humuslaag van gespecialiseerde bedrijven over die uiteindelijk een nieuw economisch systeem hebben gevormd met ASML als meest bekende spin-off.

Stedelijke functiemenging
Door veranderende marktomstandigheden zien we op efficiënt ingerichte kantoorlocaties, bedrijventerreinen en perifere winkelgebieden de negatieve gevolgen van functiescheiding terug. Het optreden van een verandering of storing, zoals ‘het nieuwe werken’ en ‘internet winkelen’, zorgt voor leegstand en afwaardering. Het begrip vastgoed luchtbel is daarmee een feit geworden. De genoemde locaties zijn het gevolg van het maakbaarheidsdenken. Oftewel: de neiging om natuurlijke dynamiek, beweging en verandering (lees: diversiteit) in te dammen en te streven naar orde, voorspelbaarheid en onveranderlijkheid (lees: efficiëntie).

Het gebouw
Ook op een kleiner schaalniveau biedt de theorie enkele inzichten. Zo kwam ik de volgende quote tegen van stedenbouwkundige Joost van den Hoek: “De gebouwen op Iepenburg of IJburg kennen op korte termijn vanuit duurzaamheid in gebruik wellicht een efficiënte energieconsumptie en een goede afhandeling van het waterbergend vermogen. Op lange termijn valt te vrezen dat de gebrekkige diversiteit in programma en korrelgrootte, de slechte relatie tot de bestaande stad, gekoppeld aan een overwegend middelmatige projectontwikkelaar-architectuur, ervoor zorgen dat van een duurzame omgeving geen sprake is.” De mening over de architectuur is natuurlijk subjectief, maar in de uitspraak over duurzaamheid zit, bezien vanuit de beschreven theoretische benadering, zeker een kern van waarheid.

Ik daag u uit om de komende tijd de verhouding 2x diversiteit en 1x structuur mee te nemen in uw praktijk en ga naar aanleiding van uw bevindingen graag in gesprek om deze theorie meer handen en voeten te geven.

Emiel Westerhof

Emiel Westerhof MSC is werkzaam als conceptionist bij Concire in Rotterdam met als kerncompetentie het ontwikkelen van gebiedsconcepten. Vanuit Concire geeft Westerhof gastcolleges op de ASRE over dit onderwerp. Als achtergrond heeft hij de studie Real Estate Management & Development afgerond in Eindhoven.
ewesterhof@concire.nl

Een van de grootste struikelblokken in het denken over urbaniteit is dat we nog altijd vastzitten in dualistische denkschema’s. Hier de stad, daar het platteland; hier cultuur, daar natuur; hier subject, daar object.

Een waarachtige stap voorwaarts in het stedenbouwkundige denken en doen is echter alleen te zetten door over zulke dualiteiten heen te stappen. Wie daarvoor de moed kan opbrengen, wordt beloond met een blik in een urbaan universum dat niet langer geschoeid is op de leest van de mens tegenover de natuur (oppositie), maar dat stedenbouw zelf doorgrondt als een natuurlijk samenspel (coalitie).
Dat klinkt aanvankelijk als louter woordenspel. De stad als natuur of het stedelijk weefsel als een extensie van de organische natuur: wat is daarmee gezegd? Punt is dat een eenzijdige menselijke visie op de relatie stad/natuur, de blik op de stad als natuurverschijnsel vertroebelt. Zoals een houtsnijdende ecologie slechts mogelijk is door afstand te nemen van het klinische vijandbeeld van de natuur, zo is een duurzame urbaniteit slechts te bereiken door stad en natuur vanuit één beweging te denken en te vormen.

De urbane praktijk zet zich nog teveel af van de natuur. Cultuur en stedenbouw worden nog vaak gezien als domeinen die we op de natuur veroveren. Wat natuur is, moet cultuur worden: die reflex is te doorbreken. De toekomst is aan een stedenbouw die de natuur op alle mogelijke manieren – van haarvaten tot ruggengraat tot tussenliggende texturen – accepteert als leermeesteres: natura magistra urbis, de natuur als meesteres van het stadsontwerp.

Sphinxpark Maastricht

^{© Wil Peereboom}

Om te beginnen zijn daarvoor diverse perverse koppelingen te doorbreken. Natuurcompensatie bijvoorbeeld is niet langer te benaderen als een ‘goedmakertje’ achteraf; de stad zelf is te benaderen als integrale natuurrealisatie. De grondwaarde van urbane percelen ligt nog altijd hoger dan van agrarische of natuurlijke oppervlakken. Ook deze relatieve ‘waardeloosheid’ van natuur is te doorbreken. En er is de samenhang dat stedelingen voor het ervaren van natuur veelal de stad moeten verlaten: je moet moeite doen om er te komen: dageraad van een beweging die de natuur teruggeeft aan de stedeling.
Want wat als je altijd al in de natuur bent? (Wat strikt genomen ook in een asfaltjungle het geval is.) Voor ons ligt de uitdaging de stad te begrijpen als natuurgebeurtenis. Om van daaruit te komen tot steden als dragers van een wenselijke natuur die de anti-beelden van het asfaltoerwoud, de betonenclave en de steriele huisvesting langzaam maar zeker tot het verleden doen behoren.
Het teruggeven van de natuur aan de stad, of andersom, het verweven van de stad in de natuur (city naturalisation) is een kwestie van het accepteren, beleven en doorontwikkelen van de stad als natuurverschijnsel. Aan politici, bestuurders, natuurontwikkelaars en stedenbouwers de moed om koers te zetten op een planeet waar niet langer meer dan de helft van de bewoners in steden woont, maar waarop de volle honderd procent van de wereldbevolking zichzelf als natuur kan leren kennen door zich omringd te weten door (stedelijke) natuur. Dat dit visioen volstrekt utopisch is, doet niets af aan de noodzaak om de bestaande perverse koppelingen om te buigen in verse prikkels die zo’n nieuwe stedelijkheid stapje voor stapje dichterbij brengen. Nog is het niet te laat om van de blauwe planeet een groene wereld te maken. Met als inspiratiebron de film La Belle Verte van Coline Serreau -die verplichte kost zou moeten zijn voor iedere urban architect-, streefbeeld van een mensheid die mét en niet langer tégen de planeet geschiedenis schrijft. Zodanig dat de urbane kanker (Mumford) is te veranderen in de vitaliteit van een natuurlijke planetaire stedelijkheid. Hundertwasser forever! Waar blijft de Haussmann die onze steden voorziet van een structuur die de stad inbedt in het park, in plaats van andersom?

Hundertwasser forever

Als het inderdaad zo is dat cultuur en structuur zich in interactie ontvouwen (culture and structure follow each other), dan is de hoop te vestigen op micro-interventies die het zaad van een groene urbaniteit zaaien. Denk aan ringwegen en boulevards die veranderen in groene corridors waarin de mens weer direct contact met de aarde (klei, grond, mineralen) kan ervaren. Denk aan het onzichtbaar maken van mobiliteit, bijvoorbeeld door een systeem van ondergrondse wegen, spoorbanen en parkeergarages. Denk aan het terugbrengen van de voedselproductie naar de stad, aan herintroductie van vergeten gewassen, aan herwaardering van de genezende werking van voeding, aan steden als zichzelfvoorzienende organische entiteiten die hun patronen stroomlijnen met de jaargetijden. Denk aan de stad als een biotoop van onthaasting waarin de anonimiteit plaatsmaakt voor het gemeenschapsgevoel van cellulaire communities.
Het contact met de wildernis is cruciaal voor de vitaliteit van de samenleving. Ook daarom wordt wildernis-wonen de nieuwe norm en breken stedenbouwers voortaan standaard een lans voor de introductie van wilde habitats binnen de vervagende grenzen tussen stad en natuur.

​Sphinxpark Maastricht

^{© Daniël van Hauten}

Gaat het te ver om ook het visioen van de participatiesamenleving hierbij te betrekken? Als het recht op natuur een mensenrecht is, dan zijn omgevingen waarin mens en natuur ‘aan elkaar’ deelnemen niet minder dan de fysieke onderlegger van de veelgesproken participatiemaatschappij. De natuurstad in het bijzonder en de ommelanden in het algemeen als speelveld van participatie. Van sociale tuinen tot collectief gerunde stadsparken, van een toenemende emancipatie van dieren tot een versmelting van stads- en natuurontwikkeling, tot het volwaardig omvormen van de natuur als frame van de stedelijke praktijk, en de stad als ‘extended phenotype’ (Dawkins) van de mens als ‘zoön politikon’ (Aristoteles), het ‘sociale dier’... de denkbare gevolgen zijn eindeloos.
Samen vormen ze de bakermat van een participatiebeschaving – een begrip dat veel bestuurders en politici zelfs niet mondjesmaat in de mond durven te nemen. Maar waarmee wel de grootste belofte is benoemd: een perspectief waarin mensen, gemeenschappen en steden zich tot zichzelf bekennen als natuur of misschien zelfs een ‘next nature’. En ernaar handelen. Of, zoals Voltaire stelde als centrale missie van de mensheid: ‘Men moet zijn tuin onderhouden.’ De stad zelf is daarmee de belangrijkste en wildste boodschap aan haar bewoners, aan haar bezoekers en aan haar eigen toekomst.

Govert Derix, maart 2014

'Wat is natuur nog in dit land?', hoonde de dichter J. C. Bloem al in 1947, in zijn beroemde gedicht De Dapperstraat. Bloem bezong in zijn gedicht het stadsleven en bespotte het landleven. Dat lijkt ruim vijftig jaar later niet meer mogelijk, de steden zijn 'verstrooid', verspreid geraakt over het land.

Je zou nu net zo goed kunnen vragen: 'Wat is een stad nog in dit land?' Toch niet veel meer dan 'een stukje woonwijk ter grote van een krant, een heuvel met wat villaatjes ertegenaan'. Nederland zou als het ware van een schitterende archipel van 'rode eilanden' (de steden) in een groene zee (het platteland) verworden zijn tot een grijze brij.
Wellicht hebben in Nederland zowel de liefhebbers van het echte stadsleven als de liefhebbers van het pure buitenleven reden tot klagen. Voor een liefhebber van beide, die net als ik graag een ommetje door de ommelanden maakt, valt er nog steeds veel te genieten. Ook al is Nederland geen stedenarchipel meer maar een lapjesdeken van stukjes stad en stukjes land, daarmee is ons land nog steeds het 'merkwaardige complex van natuur en cultuur', waar natuurbeschermer Jac. P. Thijsse in 1937 al over schreef in het boek met de briljante titel Waar wij wonen (een van die bekende albums met de 'Verkade-plaatjes').

Die complexiteit heeft consequenties voor de natuurbescherming. Je kunt in Nederland niet 'zo maar' de natuur beschermen. Het meest gewetensvolle antwoord op de vraag waarom we de natuur moeten beschermen, luidt weliswaar dat de natuur omwille van zichzelf beschermt moet worden, vanwege haar intrinsieke waarde. Maar ik vrees dat we in Nederland al heel lang niet meer zulke 'natuurlijke natuur' hebben, dat wil zeggen natuur die op eigen benen kan staan. Het gaat er juist om het complex van natuur en cultuur, van stad en land, te behouden.
Als stad en land ruimtelijk contrasteren is dat prachtig, maar je moet ze niet 'ideologisch' tegenover elkaar zetten. Stad en land zijn niet contradictoir maar complementair. Het is dan ook te simpel om de natuur tegen de stadsuitbreiding te willen beschermen. Thijsse heeft oog voor beide kanten van de zaak, in tegenstelling tot natuurbeschermers die steden beschouwen als vraatzuchtige monsters die het land opslokken. Thijsse:
“Ik ken menschen, die zooveel van “de Natuur” houden, dat ze zich bedroeven over de breede plaats die hun medemenschen voor zich opeischen. Dat is ongeoorloofd. Waar wij ons levensgeluk te danken hebben aan de beschaving, moeten wij beginnen met het “cultuurlandschap” te waardeeren.”

In het hoofdstuk over 'de plassen en moerassen' worstelt Thijsse verder met dit dilemma. Als echte natuurliefhebber zingt hij de lof van ‘de wildernis en de eenzaamheid': “Hoe goed is het, om den druk beganen weg te verlaten. Reeds wanneer wij het voetpad betreden, dat door de velden leidt, met een vlondertje hier en een overstaphekje daar, dan voelen wij dat als een bevrijding.”
Maar hij ziet dat voor dat genoegen een hoge prijs betaald zal moeten worden: wie in Nederland wil kunnen genieten van wildernis en eenzaamheid, zal anderen de toegang moeten ontzeggen. Thijsse haast zich dan ook te zeggen dat hij, die zo van de wilde en verlaten plassen en moerassen geniet, niet 'afkerig is van watersport'. “Integendeel, ik houd van alles wat vaart en ruischt en kabbelt en ik heb de kano begroet met vreugde.” Probleem is wel 'dat onze plassen rondom bezet raken met optrekjes en zomerhuisjes'. Thijsse wil dan ook 'watersportplassen' onderscheiden van 'echte plassen', die we beide moeten proberen te behouden. Eigenlijk is zijn oplossing heel Hollands: “Wij moeten dat regelen en verdelen.”

Je kunt het pappen en nathouden noemen, maar het gaat om niets minder dan het zorgvuldig onderhouden van de kwetsbare lappendeken die het Nederlandse cultuurlandschap is. Het gaat er niet om stadsuitbreidingen tegen te houden, maar om het in goede banen te leiden. Volgens mij gaat dat nog steeds behoorlijk goed, hoewel dat zo onmodieus is dat ik het nauwelijks durf te zeggen – we klagen net zo graag over de verrommeling als over het weer. 'Verrommeling' is echter een te zware en te moralistische term die leidt tot morele paniek die vervolgens slechts bezworen lijkt te kunnen worden met drastisch ingrijpen op grond van grote, visionaire plannen. En dat is het laatste dat een cultuurlandschap kan gebruiken. Bovendien heeft verrommeling zo zijn goede kanten: het is een kleinschalige, individuele manier van omgaan met de van bovenaf opgelegde, algemeen geldende regels. De 'rommel' is het bloed dat kruipt waar het niet gaan kan, het is het avontuurlijke dat niet verloren mag gaan. Ruimtelijke ordening mag niet het rücksichtslos uitvoeren van grote en visionaire plannen worden. Eerder het 'regelen en verdelen' waar Thijsse het over heeft.

Nederland is, zoals gezegd, altijd goed geweest in dat 'polderen'. Toch gaat mijn constatering dat het Nederlandse landschap nog altijd mooi en de moeite van het verkennen waard is, zo tegen de gangbare meningen in dat ik het niet zou durven beweren als ik niet zou kunnen verwijzen naar het recent verschenen boek Wandelingen der Nederlanden van Kester Freriks, Joyce Roodnat en Erik van Zuylen. Zij doen in dat boek verslag van de wandelingen die ze maakten op basis van de kaarten uit de tweehonderd jaar oude Atlas der Nederlanden. Dat dat mogelijk was, is alleen al bemoedigend en hun conclusie is dat helemaal: “Nederland was mooi in 1813 en is dat nog altijd.” Dat boek is wat mij betreft des te meer inspirerend omdat ik de aanwezigheid van wandelaars zie als een goede indicatie voor hoe het er met de natuur bij staat. De beste manier om 'het merkwaardige complex van natuur en cultuur', van stad en land, te verkennen is namelijk te voet. De wandelaar is de kanarie in de mijn.

Ik was blij te lezen dat ik niet de enige stedeling ben die de vrijheid die de stadslucht biedt graag afwisselt en combineer met de vrijheid die de buitenlucht biedt. Die stad en land afloopt. Ik zou me geen raad weten als ik niet zomaar mijn huis uit zou kunnen lopen, een paar blokjes omslaan... om dan de horizon weer te zien. “Alles is veel voor wie niet veel verwacht. / Het leven houdt zijn wonderen verborgen, / Tot het ze, opeens, toont in hun hoge staat”, zoals Bloem schreef in het vervolg van het hierboven aangehaalde gedicht. En om het einde van het gedicht te parafraseren: Dit heb ik bij mijzelve overdacht,/ Verrregend, op een miezerige morgen,/ Domweg gelukkig, in een buitenwijk.

Pieter Hoexum, maart 2014