Ruimte voor Energie in Rotterdam

^{foto: Frank Hanswijk}

De energietransitie is één van de grote uitdagingen voor de komende decennia. Een belangrijke kwestie is hoe de ingrepen precies vorm krijgen. De verdeling van de lusten en de lasten is niet eenduidig. Energietransitie is meer dan infrastructuur en de belangrijkste vraag is misschien wel tot het produceren van welke nieuwe stedelijke kwaliteit de energietransitie ons in staat stelt.

Het IABR–Atelier Rotterdam grijpt de energietransitie, waar stad en haven voor staan, aan als driver voor een inclusieve stadsontwikkeling én als trekker voor andere belangrijke opgaven. Denk aan voedsel, productieve stad, wonen, en sociale gelijkheid. Daarmee is de energietransitie niet alleen een doel maar ook een middel - een hefboom die bewust kan worden ingezet om te werken aan een aantrekkelijke toekomst, aan een veerkrachtig (resilient) en inclusief Rotterdam.

Bospolder - Tussendijken

^{foto: Frank Hanswijk}

Energietransitie als stedelijk project
De energietransitie is natuurlijk een technische uitdaging, maar is tegelijkertijd ook een ruimtelijke opgave die we moeten integreren met een maatschappelijke agenda. De reductie in het verbruik van en de overgang naar duurzame energie werkt immers door in alle facetten van het dagelijks leven. Van de manier waarop mensen zich verplaatsen tot energiezuinigere woningen en energie producerende wijken. Maar is er voor iedereen een gelijk speelveld, kan iedereen mee met de veranderingen of er zelfs van profiteren? Energiearmoede als consequentie van de energietransitie dreigt nu al, vooral in de meer kwetsbare wijken.
Maar andersom, bij de juiste aanpak, kan de energietransitie zeker bijdragen aan een kwalitatieve en aantrekkelijke toekomst, als instrument bij het werken aan een veerkrachtig en inclusief Rotterdam waar burgers in staat worden gesteld niet alleen energieconsumenten maar ook energieproducenten te zijn. Zo kan de energietransitie ons echt helpen de Sustainable Development Goals te realiseren.

Experimenteren, testen, ontwikkelen
De vraag die het IABR–Atelier Rotterdam stelt is dus tot het produceren van welke nieuwe stedelijke kwaliteit de energietransitie ons in staat stelt. Wat is de ecologische én maatschappelijke meerwaarde voor de stad, voor de wijk én voor iedere individuele burger waarvoor de energietransitie kan worden ingezet?
Het IABR–Atelier Rotterdam test, met de energietransitie als specifieke uitdaging, tegelijk nieuwe werkvormen voor inclusieve stadsontwikkeling en ontwikkelt concrete ruimtelijke voorstellen met als uiteindelijk doel realisatie.

Er wordt in de periode van 2017-2020 op verschillende werklijnen en schaalniveaus ontwerpend onderzoek ingezet.
Op de schaal van het gebouw is in het kader van IABR–2018 gewerkt aan nieuwe gebouw-typologieën voor de energietransitie. Op wijkniveau wordt het concept Energiewijken getest. En op de Test Site M4H+, in 2018 onderdeel van het Atelier Rotterdam, zijn circulaire economie en integrale gebiedsontwikkeling in samenhang met elkaar naar voren geschoven.

Het platform van IABR-2018 is vooral ingezet om expertise en kennis te presenteren en uit te wisselen, en om partners en actoren (uit de stad en regio, maar ook daarbuiten) actief te betrekken bij gedeelde kennisontwikkeling. Vervolgens is doorgewerkt aan het verder ontwikkelen van het concept "energiewijk", waarbij de wijk Bospolder-Tussendijken centraal is komen te staan. In 2019 en 2020 wordt gewerkt aan een Lokaal Energie Actie Plan en op IABR–2020 zullen de resultaten worden gepresenteerd, wordt Bospolder-Tussendijken zelf tentoonstelling. Daarna, zo is de inzet van de opdrachtgevers, Gemeente Rotterdam en IABR, moeten ze worden geïmplementeerd.

Hieronder kan een kort verslag van de eerste werkfase van het Atelier worden gedownload.

Het IABR–Atelier Rotterdam is in 2013 opgericht door de IABR en een samenwerking op basis van gedeeld opdrachtgeverschap van de IABR en de gemeente Rotterdam (Stadsontwikkeling en Resilient Rotterdam). Op de Test Site M4H+ wordt ook met het Havenbedrijf Rotterdam samengewerkt.

Energietransitie als Hefboom voor Sociaal-Inclusief Stad Maken is, na het Stedelijk Metabolisme en de Productieve Stad, het derde onderzoeksproject van het Atelier Rotterdam.

Voor Energietransitie als Hefboom is eerst Joachim Declerck (AWB) benoemd als ateliermeester. Vanaf voorjaar 2020 is de atelierleiding belegd bij Eva Pfannes (Ooze).
Ontwerpend onderzoeksopdrachten zijn onder meer gegeven aan Civic, Team1010 (1010au, Mariska Vogel en Ronald Van Der Heijden), PosadMaxwan & Generation.Energy, Energiewijk BoTu (Transformers, Beekhuizen Bindt, Eliza Works en Steps2Inspiration), Architecture Workroom Brussels en OOZE Architects and Urbanists.

Dordrecht is een stad, maar ook een eiland. En dat Eiland van Dordrecht is erg kwetsbaar voor overstromingen door zijn ligging in het overgangsgebied van zee en rivieren. Logisch dus dat er in Dordrecht altijd wordt gewerkt aan het verbeteren van de bescherming tegen het water.
Maar de Dordtse waterveiligheidsstrategie moet natuurlijk toch rekening houden met het uitzonderlijk geval waarin de dijken wel breken en de stad overstroomt.
Het advies aan diegenen die het dan niet lukt de stad te verlaten is nu om naar zolder te vluchten. Maar er is mogelijk een beter en veiliger alternatief, het buitendijks en hoger gelegen stadsdeel De Staart – mits dat wordt ingericht als grootschalige tijdelijke shelter.
Wat is de beste aanpak voor het als “veilige haven bij overstroming” inrichten van De Staart? En hoe kan de stad de middelen die daarmee gemoeid zijn zo verstandig mogelijk inzetten, dus niet alleen voor de uitzondering, maar ook voor de regel, dus voor andere opgaven waarvoor Dordrecht ook oplossingen moet vinden?

De Staart in Dordrecht

Atelier
De IABR en de gemeente Dordrecht hebben samen de ambitie om in het IABR–Atelier Dordrecht te onderzoeken en middels ontwerp te verbeelden hoe het inrichten van het gebied De Staart als grootschalige shelter in geval van een ernstige overstroming tegelijk een driver kan zijn voor de duurzame ontwikkeling van dit gebied. De Staart niet alleen als een veilige haven voor wanneer het nodig is maar ook als een locatie waar een oplossing voor (een deel van) de bouwopgave van de stad en een werkelijk duurzame gebiedsontwikkeling optimaal samen kunnen komen.
Hoe kan de toekomstige noodzaak van tijdelijke zelfvoorziening een hefboom zijn voor de huidige noodzaak van een permanent duurzame gebiedsontwikkeling?

De geboren Dordtenaar landschapsarchitect Adriaan Geuze (West 8 Urban Design & Landscape Architecture), in 2005 curator van The Flood, de tweede IABR, leidt het Atelier.

^{werksessie IABR–Atelier Dordrecht}

Kwetsbare plek
Omdat het Eiland van Dordrecht zo kwetsbaar is voor overstromingen, wordt al jaren gewerkt aan een zogenaamde meerlaagsveiligheidstrategie. Daarbij is ook een eventuele evacuatie aan de orde in het geval van extreme stormen die maar kort van tevoren kunnen worden voorspeld. In het slechtste scenario kunnen naar schatting maar 20.000 van de 120.000 inwoners het eiland op tijd ontvluchten. De achterblijvers moeten naar de hogere verdiepingen in het overstroomd gebied, ‘verticale evacuatie’ zoals de veiligheidsstrategie dat benoemt. Maar op zolder kunnen zoveel mensen het niet lang uithouden terwijl ze vandaar relatief ook lastig zijn te evacueren.

Evacueren naar buitendijks gebied
Gelukkig is er een mogelijk alternatief, waar betere condities de kans op slachtoffers kleiner maken, en dat is evacueren naar hoger gelegen, buitendijks gebied. De Staart, het stadsdeel ten oosten van de oude binnenstad van Dordrecht, tussen het Wantij en de Beneden-Merwede, voldoet aan die voorwaarden. En vanwege zijn goede toegankelijkheid vanaf het water ligt het ideaal voor de volgende stap van de evacuatie: het in veiligheid brengen van mensen naar andere locaties in het land.
Maar dit alternatief is nog onvoldoende onderzocht. Zo weten we nog niet hoeveel mensen De Staart zou kunnen herbergen. En het draagvlak voor evacuatie naar buitendijks gebied is nu nog niet groot: intuïtief voelt het immers onveilig aan, het is een vlucht richting het water, niet ervandaan.

^{Workshop IABR–Atelier Dordrecht}

Samenhang met andere opgaven
Door zijn ligging kan De Staart dus uitstekend dienen als een grootschalige shelter bij overstromingen. Maar het is wel een ingewikkeld gebied. Want nu is De Staart half woonwijk – een sociaal kwetsbare woonwijk die deels op een voormalige gifbelt ligt – en half industriegebied, met veel chemische bedrijven. Er is een vuilverbranding die warmte aan het warmtenet levert, een drinkwaterbedrijf, een flink spaarbekken en een penitentiaire inrichting. Terwijl de locatie uniek is, tussen twee rivieren, het historisch centrum vlakbij en het natuurgebied in de Biesbosch om de hoek.
Dus wie over de toekomstige inrichting van De Staart nadenkt, moet zich afvragen wat eigenlijk het toekomstperspectief voor dit unieke maar ingewikkelde gebied kan zijn. En dat kan het best gebeuren tegen de achtergrond van de grote woningbouwopgave waar Dordrecht voor staat – er moet ruimte worden gevonden voor nog tenminste 6000 woningen binnen de bestaande stad – en de noodzaak banen te creëren voor de nieuwe maakindustrie en ruimte te maken voor alle ingrepen nodig voor de energietransitie. Pas als we naar dit alles in samenhang kijken, krijgen we greep op de werkelijke uitdaging.

Waterveiligheid als hefboom
Het IABR–Atelier Dordrecht onderzoekt hoe De Staart in te richten als veilige, zelfvoorzienende shelter in het geval van dreigende overstromingen en wel zó dat de aanpak als hefboom kan dienen voor het in gang zetten van een werkelijk duurzame gebiedsontwikkeling die mede een oplossing biedt voor de bouwopgave van de stad, die ruimte maakt voor de next economy van na de energietransitie, die zorgt voor goede bereikbaarheid, en die Dordrecht opnieuw verbindt met water en natuur.

Het IABR–Atelier Dordrecht is een samenwerking van de IABR en de gemeente Dordrecht. Adriaan Geuze (West 8 Urban Design & Landscape Architecture) leidt het Atelier.
Er zijn vijf ontwerpend onderzoeksopdrachten gegeven: aan VenhoevenCS, Studio Donna van Milligen Bielke, EGM Architecten, West 8 en PosadMaxwan.

De resultaten van het IABR–Atelier Dordrecht zijn van 3 juli tot en met 14 augustus 2021 in het kader van de 9e editie van de IABR, DOWN TO EARTH, te zien in de door hoofdcurator George Brugmans gemaakte tentoonstelling THE HIGH GROUND, in de Biesboschhal in Dordrecht.
Voor meer informatie, klik hier

^{DOWN TO EARTH: THE HIGH GROUND}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

In de zomer van 2018 heeft de klimaatcrisis zich in Nederland voor het eerst niet alleen doen gelden door een teveel aan water, maar ook door het ontstaan van zoetwatertekorten. Dat kwam voor velen onverwacht. Onze hele delta is immers ingericht op het zo snel en efficiënt mogelijk afvoeren van water.

^{De droge hete zomer van 2018}

^{bron: NOS}

Droogte in de Delta
In de delta waar we wonen confronteert klimaatverandering ons met nieuwe problemen. In 2018 is het met veel kunst- en vliegwerk gelukt de watermachine draaiende te houden, maar bij die ene droge zomer is het niet gebleven. Gebieden herstellen maar moeizaam van de droogte en er is waarschijnlijk blijvende schade, zowel in de stedelijke als in de natuur- en landbouwgebieden.
We hebben ons land honderden jaren lang steeds slimmer ingericht op het zo snel en efficiënt mogelijk afvoeren van water vanuit het oogpunt van waterveiligheid en landbouwproductiviteit. Maar hoe water vast te houden om het te kunnen gebruiken als we het nodig hebben, dat is een onverwachte uitdaging. Dat Nederlanders, als geen ander volk, weten hoe met water om te gaan, is even geen zekerheid meer.
Het is een nieuwe uitdaging die eind 2018 voor de IABR aanleiding was het IABR–Atelier Droogte in de Delta op te zetten. Een onderzoek naar de kansen en kaders voor grootschalige opslag van zoetwater in de boven- én ondergrond. Met Marco Vermeulen (SMV) als lead designer bracht het Atelier de situatie in kaart en verkende het vervolgens welke mogelijkheden er zijn om het waterbufferend vermogen van de delta te vergroten, en welke kansen dat oplevert, ook voor andere transitie-opgaven zoals energietransitie, voedselproductie en verstedelijking.

tien mogelijke testsites

^{© IABR, Studio Marco Vermeulen}

Bouwstenen voor een nieuwe zoetwaterstrategie
Doel van het Atelier is het aandragen van concrete bouwstenen voor een nieuwe, gemeenschappelijke zoetwaterstrategie tot 2050 en het identificeren van mogelijke test projecten. Het Atelier wil dus een prikkelend toekomstbeeld geven maar minstens zo belangrijk is het dat de uitkomsten daarna door lokale of regionale overheden kunnen worden ingezet bij het werken aan de eigen opgave.

De uitkomsten van het Atelier worden gepresenteerd in de tentoonstelling DOWN TO EARTH: DROOGTE IN DE DELTA

Het IABR–Atelier Droogte in de Delta deed ontwerpend onderzoek naar de kansen en kaders voor grootschalige opslag van zoetwater in de boven- én ondergrond in Nederlands. Het onderzoek is uitgevoerd door Studio Marco Vermeulen onder leiding van Marco Vermeulen.

Droogte in de Delta is onderdeel van Water as Leverage, naast Energy Transition as Leverage een rode draad in het programma van IABR–DOWN TO EARTH in 2020 en 2021.

De IABR initieert en produceert de IABR–Ateliers in Nederland als lead partner van de Rijksoverheid in het kader van de ARO, de Actieagenda Ruimtelijk Ontwerp 2017-2020 van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Het Oost-Vlaams Kerngebied is een netwerk van steden en gemeenten rond Gent. Verwacht wordt dat de bevolking in dat gebied tegen 2050 met 15 tot 25 procent gegroeid zal zijn. Dat wil zeggen dat er 100.000 tot 160.000 mensen zullen bijkomen. Om die groei op te vangen moeten er woningen, werkplekken en voorzieningen bijkomen.

^{Beeld: Architecture Workroom}

De Provincie Oost-Vlaanderen wil haar ruimte op een slimmere, meervoudige manier inzetten om tegen 2050 een klimaatgezonde en kwalitatieve leefomgeving gerealiseerd te hebben. De Provincie Oost-Vlaanderen en de IABR onderschrijven de noodzaak om aan het "experiment" voorbij te gaan en onderzoeken en testen daarom in de praktijk hoe bevolkingsgroei een kans kan bieden voor, dus een hefboom kan zijn voor duurzame ruimtelijke ontwikkeling van het gehele Oost-Vlaams Kerngebied.

Oost-Vlaams Kerngebied

^{beeld: IABR–Atelier OVK}

Regionale oproep
Op 17 januari 2018 lanceerde het IABR–Atelier OVK een projectoproep voor de regio. Het Atelier ging op zoek naar ideeën, initiatieven, projecten en partnerschappen met een relevantie voor de volledige regio en waarmee een testtraject opgezet kon worden. Het doel van zo’n traject is projecten te ontwikkelen die op een specifieke plek haalbare én herhaalbare oplossingen ontwerpen voor de ruimtelijke uitdagingen van het volledige Oost-Vlaams Kerngebied.

Drie demonstratieprojecten
Uit de ingezonden initiatieven werden op 28 maart 2018 drie demonstratieprojecten op verschillende locaties geselecteerd: Lievegem, Merelbeke/Gent en Eeklo. Vervolgens gingen ontwerpbureaus aan de slag met specifieke uitdagingen voor de geselecteerde gemeenten. De thematische invalshoeken waren respectievelijk: open ruimte en water, mobiliteit en energie. Met als gemene deler: hoe kunnen deze uitdagingen dienen als hefboom voor ontwikkeling en tegelijkertijd antwoorden vinden op zowel lokale vraagstukken als dat van de overkoepelende regionale demografische groei?

IABR–Atelier Oost-Vlaams Kerngebied is een samenwerking van de IABR en de Provincie Oost-Vlaanderen (BE). Ateliermeester is Joachim Declerck (Architecture Workroom Brussels)