© George Brugmans
De IABR startte haar samenwerking met de stad São Paulo in 2008. Het was het begin van een langdurige alliantie tussen George Brugmans, directeur van de Rotterdamse biennale, en Elisabete França, directeur van het Secretariá Municipal de Habitação van São Paulo (SEHAB), de Dienst Sociale Woningbouw van deze megalopolis, de grootste stad van het zuidelijk halfrond en hoofdstad en economisch hart van een van de meest succesvolle 'emerging economies' van de wereld, Brazilië.
De locatie voor de eerste samenwerking was Paraisópolis, met haar ruim 70.000 bewoners een van de grootste favelas in São Paulo en letterlijk ingeklemd tussen upscale appartementscomplexen.
foto: Tuco Vieira
Het onderzoeksteam onder leiding van IABR Curator Kees Christiaanse, Maria Teresa Diniz (SEHAB) en Rainer Hehl (ETH Zürich) sprak met de bewoners, deed ontwerpend onderzoek en ontwikkelde plannen in workshops in Rotterdam en São Paulo en aan de ETH in Zürich; plannen die publiekelijk werden bediscussieerd, die op de Rotterdamse biennale werden getoond, die in april en mei 2010 in São Paulo werden tentoongesteld en daarna in Rio de Janeiro, Recife, Londen, Milaan en Berlijn, en die vervolgens ook gerealiseerd werden.
Het resultaat was een daadwerkelijke verbetering van de leefomgeving van ruim 70.000 mensen, met name van hun toegangsmogelijkheden tot de stad, haar voorzieningen en de formele economie. Maar ook de werkmethoden van SEHAB zelf veranderden als gevolg van de samenwerking.
Maria Teresa Diniz, projectleider Paraisópolis van SEHAB verwoordde het zo: "De samenwerking met de IABR bleek veel intensiever en productiever dan alleen het uitwisselen van ideeën. We bespraken de rol van architecten en stedenbouwkundigen, hoe hun werk zou kunnen bijdragen aan een beter leven in de stad, aan een Open City, een veel breder perspectief dus. In het begin kenden we het werkmodel van de IABR helemaal niet: een test site waar het werk al in uitvoering is? Hoe kun je nu een ontwerp bespreken dat zich in zo’n vergevorderd stadium bevindt? Maar toen Paraisópolis in een laboratorium voor de Open City veranderde, bleek het uiterst vruchtbaar onze werkwijze te bespreken met deskundigen uit andere delen van de wereld. Onze methoden werden bevraagd en daardoor moesten we ze opnieuw overdenken en aanpassen."
Atelier São Paulo: de opgave in Cabuçu de Cima
Al terwijl de projecten die de IABR en SEHAB in het kader van de 4e IABR: Open City ontwikkelden voor de favela Paraisópolis van tekentafel naar tentoonstelling gingen, besloten de twee partijen de samenwerking voort te zetten. Het belangrijkste doel daarbij was, in de woorden van Elisabete França, de directeur van SEHAB "... om vooral de nadruk te leggen op het belang van verstedelijkingsprojecten voor de zogenaamde informele stad, waarbij die niet als uitzondering gezien moet worden, maar als een gebied dat moet worden geïntegreerd in het totale stedelijke weefsel."
De IABR benoemde architect Fernando de Mello Franco, samen met zijn partners bij MMBB Arquitetos, Marta Moreira en Milton Braga, tot local curator. De Mello’s werk richt zich op de relatie tussen de wijze waarop de vooral op industriële productie gerichte infrastructuur van São Paulo zich de afgelopen eeuw heeft ontwikkeld en welke rol dat heeft gespeeld bij het functioneren van de stad voor haar bewoners, en dat nog doet.
Op initiatief van De Mello werd als Test Site het gebied Cabuçu de Cima gekozen, aan de noordoost kant van São Paulo. Het gebied is emblematisch in de zin dat het veel karakteristieke stedelijke problemen en uitdagingen in zich verenigt – zoals informele stadsontwikkeling, ernstige waterproblematiek, bedreigde ecologische systemen als de Serra da Cantareira, het grootste binnenstedelijke regenwoud in de wereld, en een gebrekkig mobiliteitsnetwerk – terwijl het op het kruispunt van belangrijke toekomstige ontwikkelingen ligt. De Rodoanel, de nieuwe ringweg, en de strategische ligging nabij het internationale vliegveld Guarhulos maken dat Cabuçu de komende decennia nog veel meer dan nu hét belangrijke distributiecentrum voor de noordoost kant van São Paulo zal worden, en dat is de kant die deze economische grootmacht verbindt met twee andere belangrijke spelers, Rio de Janeiro en Belo Horizonte.
Hoe de bedreigingen, de problemen, de belangen van de bewoners en de sociaal-economische kansen samen te brengen in één integrale strategie? Hoe daarbij uit te gaan van de kracht van het bestaande? Dat waren en zijn de opgaven in Cabuçu de Cima.
Het atelier verkende daarom, in de woorden van De Mello, "... manieren om economische groeiprocessen, de druk op het ecologische systeem en de wensen van de bevolking met elkaar in overeenstemming te brengen en dat is precies wat deze metropool, die zich op een kritiek punt in haar transformatie bevindt, op de agenda moet zetten. Het is hoog tijd dat São Paulo gaat nadenken over een andere manier van stad maken.
© George Brugmans
De Test Site São Paulo was een gezamenlijk project van IABR en SEHAB São Paulo, stond onder leiding van George Brugmans en Elisabete França, en is mede tot stand gekomen dankzij een financiële bijdrage van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu die het mogelijk maakte dat het Nederlands ontwerp bureau .FABRIC zich later tijdelijk aansloot bij het Atelier. Het ontwikkelde een ruimtelijke strategie voor Cabuçu de Cima met als doel de fragiele economie te versterken - klik hier om de video The City and The Forest te zien.
