in opdracht van
IABR en gemeente Dordrecht

stuurgroep
George Brugmans, bestuurder–directeur IABR
Henk Kranendonk, directeur, gemeente Dordrecht

lead designer
Adriaan Geuze, founding director West 8

ontwerpend onderzoek
EGM Architecten
Roemer Pierik, Zita Balajti, Pieter Korstanje, Ádám Petróczki, Heidi Sairanen, Iris de Baat, Edwin van de Velde, Wanja van Zoest

PosadMaxwan
Rients Dijkstra, Gijs de Haan, Ada Jaskowiec, Emma de Haan, Cateau Albers, Lisa Gerards, Gianluca Berardi, Laura Thomas

Studio Donna van Milligen Bielke
Donna van Milligen Bielke, Ard de Vries

VenhoevenCS Architecture + Urbanism
Ton Venhoeven, Martijn Tjassens Keiser, Eliza Mante, Nicolò Santini, Shuxin Chi

West 8
Adriaan Geuze, Marco van der Pluym, Aditya Athreya Rao

project team Dordrecht
Ellen Kelder, Berry Gersonius, Edwin van Son, Rik Heinen

productie en planning IABR
Johanna Fuhler, Vivian Ammerlaan

We danken de volgende mensen voor hun kritische reflectie en/of hun bijdrage aan expert sessies:
Bas Kolen en Duco Hoogland, Marcel Knapen, Anouk Ros, Cor Schipper, Esmée te Velde, Stanford Wilson and Niek de Wit

directeur IABR–Ateliers
George Brugmans

De IABR initieert en produceert de IABR–Ateliers in Nederland als lead partner van het Rijk in het kader van de Actie Agenda Ruimtelijk Ontwerp 2017 - 2020 (ARO) van het Ministerie van Binnenlandse Zaken.

Vanaf maart 2020 is het ontwerpend onderzoek van het IABR–Atelier Dordrecht voor een duurzame gebiedsontwikkeling van De Staart in een stroomversnelling geraakt.
Het nieuwe pakket maatregelen voor de Kader Richtlijn Water van de EU kwam precies op tijd want zorgde voor nauwere samenwerking tussen de verschillende stakeholders in het gebied, waaronder Rijkswaterstaat (RWS). En de zoektocht naar een nieuwe getijdenatuur culmineerde in een workshop in de Sliedrechtse Biesbosch waarbij gemeente Dordrecht, RWS, Staatsbosbeheer, West 8, IABR en stichting Wantij aanwezig waren. Per boot werden Wantij en Biesbosch bezocht om de verschillende dilemma’s en kansen voor maatregelen in het gebied in kaart te brengen.
Ook nam de gemeente Dordrecht het initiatief om West 8 te vragen een visiekaart te ontwikkelen voor het gehele gebied op De Staart, slim gekoppeld aan de opdracht van het IABR–Atelier. Zo wordt versnippering voorkomen en ontstaat er een stevig en integraal ruimtelijk kader waarin zowel stedelijke als landschappelijke ontwikkelingen ingebed kunnen worden. Ook kan zo, samen met Staatsbosbeheer en RWS, een omgevingsvisie voor het hele gebied ontworpen worden waar alle stakeholders mee in kunnen stemmen.

Visiekaart voor De Staart in Dordrecht

^{© West 8}

De visiekaart lag mede ten grondslag aan de Kansenkaart voor De Staart die gepresenteerd wordt in THE HIGH GROUND, de tentoonstelling die de resultaten van het IABR–Atelier Dordrecht op het podium zet.

Volgende stappen
In het voorjaar van 2020 zijn de concrete ontwerp opgaves van het IABR–Atelier Dordrecht door ateliermeester Adriaan Geuze geformuleerd en afgestemd in samenspraak met de IABR en de gemeente Dordrecht. Het voortraject bestond uit het helder formuleren van de verschillende deelopdrachten die integraal onderdeel uit gaan maken van het totale plan voor De Staart dat Geuze met zijn team van West 8 zal ontwerpen.
Vervolgens zijn onderdelen uitgelicht met exemplarische mogelijkheden op het gebied van stedelijke ontwikkeling en vluchtmogelijkheden/piekopvang, niet alleen interessant voor Dordrecht en De Staart, maar mogelijk ook toepasbaar op andere, vergelijkbare plaatsen in Nederland. Daarna is gezocht naar de juiste ontwerpers en zijn er door de IABR vijf deelopdrachten uitgezet die specifieke onderwerpen verdiepen. Geuze en zijn team maken vervolgens een integrale systeemanalyse voor De Staart, waarin de samenhang tussen de vijf ontwerpend onderzoeken duidelijk wordt zodat een helder beeld ontstaat van de mogelijke toekomstige ontwikkeling van De Staart, van wat Dordrecht kan willen.

De hoofdvraag van het atelier, hoe kan wat op enig moment tijdelijk noodzakelijk kan blijken –een shelter bij watersnood– nu als hefboom dienen voor permanente duurzame gebiedsontwikkeling op De Staart? is leidend bij al het verder onderzoek. Daarnaast krijgen alle ontwerpers de opdracht mee om, in het kader van de hoofddoelstelling van de IABR, bij hun ontwerpend onderzoek volop rekening te houden met de Sustainable Development Goals zodat ook door dit IABR–Atelier naar vermogen wordt bijgedragen aan het ontwerpen van sociaal inclusieve en duurzame steden.

Eerste schets voor een evacuatieroute

^{©VenhoevenCS}

Ontwerpend onderzoek: vijf deelopdrachten
Klimaat adaptieve vluchtroute
Dordrecht heeft een historisch renaissance centrum omkranst door losgekoppelde buitenwijken. Een snelle directe route naar de binnenstad ontbreekt en men kiest daarom vaker voor de auto in plaats van de fiets, ook vanuit De Staart. Kan er daarom een nieuwe route voor micromobiliteit worden uitgelegd die in het dagelijks gebruik de hoofdroute naar het centrum wordt en die tegelijkertijd, in geval van een ramp, de vanzelfsprekende en herkenbare route naar de shelter op De Staart zal zijn?
Een belangrijke onderzoeksvraag, naast die naar voldoende capaciteit ten tijde van een ramp, is die naar de haalbaarheid en herkenbaarheid van een klimaat adaptieve vluchtroute. Hoe kan zo’n toekomstige vluchtroute door dagelijks gebruik vanzelfsprekend ingesleten worden in het collectieve bewustzijn zonder dat die route de gebruikers dag in, dag uit met een eventuele ramp confronteert?
Het bureau VenhoevenCS, een autoriteit op het gebied van infrastructurele ontwikkelingen en nieuwe vormen van stedelijke mobiliteit, gaat met deze opgave aan de slag, samen met experts van de gemeente Dordrecht en een externe veiligheidsadviseur op het gebied van vluchten en vluchtgedrag.

Stad met hoge dichtheid
Een tweede onderzoeksvraag richt zich op het ontwerpen van een nieuw stadsdeel met hoge dichtheid, met subculturen met bijbehorende voorzieningen en aangesloten op het openbaar vervoer. Deze opdracht richt zich specifiek op dat deel van De Staart dat, na Stadswerven, waarschijnlijk als eerste zal worden ontwikkeld door de gemeente Dordrecht. Deze keuze borgt eventuele snelle realisatie.
Dit stadsdeel moet ten tijde van een ramp zelfvoorzienend kunnen functioneren (denk aan elektra, voedsel, water en afvoer van afvalstoffen) rekening houdend met 60.000 mensen die er gedurende minimaal een week moeten kunnen worden gehuisvest.
Deze opdracht is aan Studio Donna van Milligen Bielke gegeven, een jong bureau dat stedelijkheid en het gebruik en gebruikers van de stad op een vernieuwende manier benadert en hiermee het gesprek over wat de nieuwe stad zou kunnen zijn op scherp stelt.

Aanvullend daarop onderzoeken studenten van de TU Eindhoven onder leiding van Tom Veeger hoe in dit van oorsprong industrieel gebied een divers stedelijk leven kan ontstaan met een maximale mix van functies.

Het nieuwe wonen-werken
De derde onderzoeksvraag richt zich op de combinatie van wonen en werken. Welke gebouwtypologie is nodig om een maximale mix van startende bedrijven, lichte maritieme industrie, wonen en recreëren te faciliteren? Is het mogelijk de gewenste stedelijke activiteit te ‘vangen’ in een nieuw prototype gebouw met zo laag mogelijke huren en zo flexibel mogelijke ruimtes? En wel zo dat er binnen het gebouw gewoond en gewerkt worden en de stedelijke dynamiek meteen vanaf het begin 'beleefbaar' is?
De locatie die voor deze opdracht is gekozen, is de gemeentewerf op Stadswerven omdat daar kansen liggen voor een goede financieringsmix.
Deze opgave is aan het Dordtse bureau EGM gegeven, dat zal samenwerken met economen van de gemeente Dordrecht en bouwers die ervaring hebben met maximale standaardisatie.

De Grote Rug
Binnen De Staart ligt De Grote Rug, een groot spaarwaterbekken van waterbedrijf Evides. Dit dient als noodbekken en heeft voor de bedrijfsvoering hinder van haar formaat. Uitdieping en halvering van het bekken lijkt kansrijk want leidt tot minder blauwalg en lagere onderhoudskosten. De Grote Rug ligt aan het Wantij, in de nabijheid van het spoor, en het is daarom mogelijk een interessante locatie voor wonen op het water. Hoe zou hier een drijvende stad kunnen ontstaan die tevens zelfvoorzienend moet zijn?
Met die vraag gaat de stedenbouwkundige en voormalig rijksadviseur voor infrastructuur en stad, Rients Dijkstra, aan de slag samen met zijn studenten aan de TU Delft. Zij gaan ontwerpend onderzoek doen naar een waterstad, deels drijvend, deels vlak aan het water, een vorm van verstedelijking die in de toekomst in Nederland misschien wel eens de meest klimaat adaptieve zou kunnen zijn.

Wantij
In het plan voor De Staart speelt het Wantij een belangrijke rol. Momenteel heeft deze getijde rivier de bewoners weinig te bieden: ze draagt maar beperkt bij aan een betere levenskwaliteit, er is geen sprake van natuurontwikkeling en voor bewoners van De Staart is het gebied nauwelijks direct bereikbaar. West 8 gaat onderzoeken hoe toekomstige natuurontwikkeling langs de oevers van het Wantij en het terugbrengen van het cultuurhistorisch element van de Griend meerwaarde kan opleveren, zowel voor de stedelijkheid als de biodiversiteit in dit deel van Dordrecht.

De resultaten van deze vijf deelonderzoeken zijn gepresenteerd in de IABR–tentoonstelling THE HIGH GROUND in Dordrecht.

Dit jaar is het 600 jaar geleden dat Dordrecht getroffen werd door misschien wel de grootste watersnoodramp in onze geschiedenis: de Sint Elisabethsvloed. Sindsdien is de stad een eiland en nog altijd heel kwetsbaar voor overstromingen. De waterveiligheid heeft er dan ook de grootst mogelijke prioriteit. In het IABR–Atelier Dordrecht, met Adriaan Geuze (West 8) als lead designer, onderzoeken IABR en gemeente Dordrecht sinds eind 2019 hoe die waterveiligheid als hefboom in kan worden gezet voor duurzame gebiedsontwikkeling. Het onderzoek wordt nu afgerond. De resultaten maken duidelijk dat De Staart, nu een gebied met veel problemen en weinig perspectief, een onverwacht belangrijke rol kan spelen bij het realiseren van de Dordtse waterveiligheidsagenda als daar duurzame en inclusieve stadsontwikkeling van nieuwe woon-werk milieus in gang wordt gezet.
Geen wonder dat op de uitkomsten van het onderzoek meteen enthousiast werd gereageerd door zowel de Veiligheidsregio als het college van B&W van Dordrecht. "Klaar voor De Staart....Go!" wordt door betrokkenen al gezegd. En opdat iedereen van de resultaten kennis kan nemen, wordt de oogst van het IABR–Atelier gepresenteerd in de Biesboschhal op De Staart: THE HIGH GROUND, een IABR–tentoonstelling als onderdeel van de grote Sint Elisabethsvloed-herdenking in Dordrecht, open voor publiek vanaf 3 juli tot eind augustus.

^{De Staart, Dordrecht - huidige situatie}

Flexibele stad
De waterveiligheid als hefboom-aanpak vereist op De Staart ten alle tijden flexibele ruimte om de benodigde extra vierkante meters voor piekopvang tijdens een ramp snel te kunnen realiseren. Door ruimte nodig voor opvang van evacuees en andere noodvoorzieningen mee te nemen in het ontwerpproces, kan een stad gemaakt worden waar niet alleen wordt gewoond, maar waar ook veel ruimte kan worden gemaakt voor recreatie, educatie en andere publieke voorzieningen.
De systeemanalyse van West 8 maakt de contouren zichtbaar van wat er mogelijk is op De Staart: een inclusieve en duurzame stad, met functies en voorzieningen dicht bij het wonen.

^{De Straat, Dordrecht - volumestudie}

^{beeld: West 8, IABR–Atelier Dordrecht}

Kiezen voor verbinden
De waterveiligheid als hefboom-aanpak benadrukt ook de noodzaak van goede verbindingen, want De Staart moet altijd bereikbaar zijn voor evacuees. Het IABR–Atelier pleit daarom voor drie nieuwe bruggen over het Wantij die De Staart beter voor langzaam verkeer ontsluiten en het uit haar huidig isolement halen. Het bureau VenhoevenCS onderzocht wat dit betekent voor het dagelijkse mobiliteitssysteem en ontwierp een nieuwe, heel herkenbare route die De Staart beter met de rest van Dordrecht verbindt en die in geval van een ramp kan functioneren als een veilige en iedereen reeds vertrouwde vluchtroute. Nieuwe voorzieningen langs deze route (denk aan een theater of een mobiliteits-hub) functioneren tijdens een ramp als eerste opvangplek voor evacuees en zijn in het dagelijkse gebruik een verbindend element in het stedelijk weefsel.

^{Nieuwe verbindingen}

^{beeld: VenhoevenCS, IABR–Atelier Dordrecht}

Vergroten van potentie
Kiezen voor verbinden gaat verder dan alleen het stedelijke gebied van Dordrecht. West 8 ontwierp een nieuwe recreatieve (fiets)route, van het centrum van Dordrecht over De Staart naar Gorinchem, die verschillende locaties in de regio met elkaar verbindt. Door die schaalvergroting krijgen wat nu lokale plekken zijn een stedelijke betekenis. Zo wordt een buurthuis een paviljoen met strandje waar men vanuit heel de regio naar toe kan. Bovendien krijgen al deze kleinschalige plekken voor recreatie dankzij de waterveiligheid als hefboom-aanpak een tweede functie: tijdens een evacuatie kunnen ze bijvoorbeeld worden gebruikt als centrale verdeelpunten die veel mensen makkelijk weten te vinden. Zo zorgt de hefboom-aanpak van het Atelier ervoor dat de uitstraling en potentie van dergelijke plekken groter worden.

Buitenruimte als startpunt
Uit de systeemanalyse, waarvoor het IABR–Atelier –niet verrassend gezien de doelstellingen van de IABR– de Sustainable Development Goals (SDGs) als uitgangspunt heeft genomen, bleek dat ontwikkeling van buitenruimte leidend moet zijn in het ontwerpproces.

^{De Staart, Dordrecht - de publieke ruimte als apparaat}

^{beeld: DVMB, IABR–Atelier Dordrecht}

Uit het onderzoek van Studio Donna van Milligen Bielke (DMVB) komt naar voren dat de buitenruimtes in de waterveiligheid als hefboom-aanpak nóg belangrijker worden omdat ze een dubbele functie moeten krijgen. In het dagelijks gebruik functioneren ze als verblijfplaatsen met specifieke kwaliteiten maar in geval van overstroming worden ze gemakkelijk omgevormd tot infrastructuur voor evacuatie. Het ontwerpen van een multifunctionele stad met hoge dichtheid, met waterveiligheid en met de SDG’s centraal in het programma van eisen begint dus bij het ontwerpen van de buitenruimte.
Los van het IABR–Atelier, maar geïnspireerd door zijn aanpak onderzochten studenten van TU Eindhoven allerlei varianten op hoe dit vervolgens uit zou kunnen pakken.

^{De Staart, Dordrecht - de publieke ruimte als apparaat}

^{beeld: DVMB, IABR–Atelier Dordrecht}

Flexibel gebouw
Het IABR–Atelier maakt een analyse op stads- en wijkniveau maar doet ook onderzoek op gebouwniveau. Als De Staart een stad met hoge dichtheid en veel extra functies moet worden, die in geval van nood een tijdelijk toevluchtsoord moet worden, dan vraagt dat om een flexibele gebouwtypologie. EGM Architecten ontwierp een multifunctioneel gebouw, dat goedkoop en snel geproduceerd kan worden. Het heeft een modulaire structuur die bestaat uit een standaardunit die op verschillende manieren ingedeeld en gecombineerd kan worden. Het resultaat is een betaalbaar en duurzaam gebouw met een multifunctionele plint, ideaal voor startende bedrijven omdat de huren laag kunnen blijven. Een rijk en divers woon-werkcomplex dat in tijden van nood ruimte kan bieden aan een groot aantal evacuees.

^{De Staart, Dordrecht - The High Ground}

^{beeld: EGM, IABR–Atelier Dordrecht}

Wonen op het water
Als er op De Staart veel mensen moeten worden opgevangen tijdens een ramp is voldoende schoon drinkwater een belangrijke kwestie. Halvering van het nu deels vervuilde spaarbekken De Grote Rug levert in de toekomst betere waterkwaliteit op. Zo komt er een groot gebied op het water vrij voor ontwikkeling van zowel natuur als woningbouw. Het ontwerpbureau PosadMaxwan deed onderzoek naar hoe hier wonen in hoge dichtheid op het water te realiseren, met de nadruk op de kwaliteit van de buitenruimte en de relatie met het water. Zo ontstaat realistisch uitzicht op een rijke variatie in buitenruimte-typologieën met als resultaat een diverse stad op het water.

^{Wonen op Water - De Staart, Dordrecht}

^{beeld: Posad.Maxwan, IABR–Atelier Dordrecht}