Wie De Staart wil begrijpen moet het eiland zien door de lens van zijn industriële geschiedenis, die, tot op de dag van vandaag, resulteert in hoge CO2-emissies en ernstige geluidsoverlast en grondvervuiling. Mede daarom zijn wonen en werken er strikt gescheiden. De bestaande woonwijken zijn monotoon en naar binnen gekeerd. Collectieve voorzieningen en ankerpunten voor een (klimaat)inclusieve samenleving ontbreken.

^{THE HIGH GROUND - KANSENKAART VOOR DE STAART}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

De Kansenkaart van Adriaan Geuze (West 8), de lead designer van het IABR–Atelier Dordrecht, laat echter zien dat de unieke ligging van De Staart, relatief hoog en omringd door water, en gelegen pal naast de Biesbosch, ook veel kansen biedt. Het gebied kan gaan functioneren als een nieuwe, duurzame leefomgeving én als vluchthaven in geval van (water)noodsituaties.

^{THE HIGH GROUND - Kansenkaart voor De Staart}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

De waterveiligheid als hefboom-aanpak dwingt tot een focus op de buitenruimte, op de nadruk op blauw-groene componenten en op het prioriteren van goede verbindingen. Zo ontstaat een flexibel, duurzaam, sociaal-inclusief en klimaatadaptief kader voor de ontwikkeling van De Staart.

Het is eerst en vooral nodig De Staart uit zijn isolement te halen. Over en langs het Getijdewater, de zuidoever van de Wantij, worden daarom verbindingen aangelegd die langzaam verkeer en voetgangers directe toegang verschaffen tot de binnenstad en vice versa, en die de parel van het gebied, de Biesbosch, ontsluiten. Het Wantij-getijdenpark en de Dordttrack vormen hiervoor de ruggengraat. Zij zorgen voor toegankelijke, natuurvriendelijke oevers die kunnen functioneren als evacuatieroute in geval van nood. Direct gekoppeld aan verschillende buurten ontstaan aan het water nieuwe stedelijke ontmoetingsplekken: het Staartpaviljoen, Zagerij Nachtegaal en een stadsstrand. Ook worden de wateroevers verbeterd zodat de unieke biodiversiteit van de Biesbosch kans krijgt om te floreren.

^{Kansenkaart voor De Staart}

^{beeld: West 8 voor IABR–Atelier Dordrecht}

De Staart transformeert vervolgens naar een gemengd en vitaal woon-werkgebied in verschillende stedelijke dichtheden en met een eenentwintigste eeuws spectrum aan subculturen, werklocaties, gebouwtypen en woonvormen; ze wordt coöperatief, collectief én individueel, grondgebonden en amfibisch. Hernieuwbare energie, zoals zonne- en windenergie, wordt gecombineerd met aquathermische energie uit het Wantij. Circulariteit is een voorwaarde. De toekomst kan beginnen.

Na een systeemanalyse en het in kaart brengen van de kansen die de waterveiligheid als hefboom-aanpak op De Staart opleveren, door ateliermeester Adriaan Geuze, heeft het IABR–Atelier Dordrecht vijf deelopdrachten uitgezet bij vijf verschillende ter zake zeer deskundige ontwerpbureaus. Daarbij was de integrale, duurzame en sociaal-inclusieve stedelijke ontwikkeling van het gebied steeds het voornaamste doel en waterveiligheid de hefboom. Ook is aan alle ontwerpbureaus gevraagd bij het ontwerpend onderzoek alle Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties vanaf het begin mee te nemen in het ontwerpproces, conform de doelstellingen van de IABR.

Infrastructuurexperts VenhoevenCS stellen een herkenbare en klimaatadaptieve vluchtroute voor die in het dagelijks gebruik functioneert als nieuwe verbinding tussen de binnenstad, De Staart en de Biesbosch. De stedenbouwers en landschapsarchitecten van West 8 pleiten voor nieuwe groenstructuren en een Dordttrack om bestaande bebouwing op De Staart en het Wantij-Merwede te verbinden en biodiversiteit te stimuleren. Studio Donna van Milligen Bielke (DVMB), dat stedelijkheid en het gebruik van de stad onderzoekt, stelt een andere aanpak van de buitenruimte voor waarbij het bestaande karakter van Dordrecht intact blijft. Een nieuw type gebouw van EGM architecten, experts in het duurzaam bouwen op grote schaal, zoekt naar de optimaal flexibele mix van verschillende vormen van wonen en werken in gemeenschappelijkheid. En PosadMaxwan, stedenbouwers met een toekomstagenda, reageert op de dreiging van overstroming door in te zetten op een vernieuwende vorm van wonen op water.

In THE HIGH GROUND wordt ieder deelonderzoek gepresenteerd middels een video-animatie en een (serie) maquette(s), waarbij steeds de relatie tussen gewenst dagelijks gebruik en noodzakelijk gebruik in tijden van watersnood, inzichtelijk wordt gemaakt: wat moet en wat kan.

BEGINNEN MET BUITENRUIMTE

^{Artist's Impression THE HIGH GROUND}

^{beeld: Studio Donna van Millegen Bielke (IABR–Atelier Dordrecht)}

Het IABR–Atelier Dordrecht kiest ervoor de waterveiligheid in te zetten als hefboom en de Sustainable Development Goals (SDGs) vervolgens als uitgangspunt te nemen in het ontwerpproces. Uit het ontwerpend onderzoek van Studio Donna van Milligen Bielke (DVMB), samen met Ard de Vries Architecten, naar welke vorm van verstedelijking dit op De Staart kan opleveren, blijkt dat de ontwikkeling van de buitenruimte in dat geval leidend moet zijn. Vooral omdat die buitenruimte een dubbele functie moet krijgen. In het dagelijks gebruik functioneert ze straks als verblijfplaats met alle specifieke kwaliteiten die daarbij gewenst zijn. Maar in geval van overstroming moet diezelfde buitenruimte razendsnel en doeltreffend kunnen worden omgevormd tot een doeltreffende infrastructuur voor evacuatie.
Het ontwerpen van een multifunctionele stad met hoge dichtheid, met waterveiligheid en met de SDGs centraal in het programma van eisen begint daarom bij het ontwerpen van de buitenruimte.

Play

Beginnen met Buitenruimte - DVMB (NL versie)

^{© IABR, 2021}

WONEN OP WATER

^{Wonen op Water - De Staart, Dordrecht}

^{beeld: Posad.Maxwan, IABR–Atelier Dordrecht}

Klimaatverandering en verstedelijking leiden tot nieuwe ruimtelijke opgaven in stedelijke omgevingen: er is een tekort aan woningen, onze leefstijl draagt bij aan een te hoge CO2-uitstoot en het overstromingsgevaar wordt groter bij aan het water gelegen steden.
Met het ontwerp voor een drijvende stad in voormalig spaarbekken Grote Rug heeft ontwerpbureau PosadMaxwan onderzocht hoe ontwikkeling op het water kan bijdragen aan duurzame verstedelijking en tegelijkertijd een uniek woonklimaat kan opleveren.Waar huidige waterwijken vaak bestaan uit ontoegankelijke woonenclaves in een lage dichtheid, onderscheidt Waterstad De Grote Rug zich door een mix aan functies, aantrekkelijke openbare ruimte en een bebouwing tot zes lagen hoog die bestaat uit een duurzame houtconstructie en drijft op demontabele piepschuim modules. Energie wordt uit water en wind opgewekt en regenwater wordt opgevangen om in de woningen te kunnen gebruiken. Vervoer gebeurt te voet over een dicht netwerk van pieren en middels een openbaar, elektrisch deelbotensysteem. Ruimte voor auto’s is niet nodig zodat hoge dichtheid gecombineerd kan worden met groene, biodiverse buitenruimte. Centraal staat in iedere buurt een hub waar voorzieningen, moestuin en werkplekken worden gedeeld, zodat op het water een duurzame, inclusieve gemeenschap kan ontstaan.

Play

Wonen op Water - PosadMaxwan (NL versie)

© IABR, 2021

VERGROTEN VAN POTENTIE

^{THE HIGH GROUND - vergroten van potentie}

^{maquette: West 8 - beeld: Aad Hoogendoorn}

Met het oog op de waterveiligheid zijn snelle verbindingen niet alleen nodig in het stedelijke gebied van Dordrecht zelf.
Het ontwerpbureau West 8 stelt daarom een nieuwe recreatieve (fiets)route voor, de Dordttrack, die loopt van het centrum van Dordrecht over De Staart naar Gorinchem en verschillende locaties in de regio met elkaar verbindt. Dankzij die schaalvergroting krijgen ook lokale plekken een stedelijk belang. Zo kan een buurthuis omgevormd worden tot een paviljoen met strandje waar men vanuit heel de regio naar toe kan. Ook kan er meer aandacht voor biodiversiteit komen. Flauwe oevers maken het water toegankelijker en breiden de recreatieve mogelijkheden uit: het Wantij wordt een ultiem speelparadijs. Kleinschalige plekken voor recreatie kunnen dankzij de waterveiligheid als hefboom-aanpak een tweede functie krijgen. Zo wordt niet alleen hun uitstraling en potentie voor dagelijks gebruik groter, maar tijdens een evacuatie kunnen ze tevens worden gebruikt als cruciale centrale verdeelpunten die veel mensen dan reeds relatief gemakkelijk weten te vinden.

Play

Vergroten van Potentie - West 8 (NL versie)

^{© IABR, 2021}

BOUWEN VOOR FLEXIBILITEIT

^{THE HIGH GROUND - bouwen voor flexibiliteit}

^{maquette: EGM/Made by Mistake - beeld: Aad Hoogendoorn}

Het IABR–Atelier maakte een analyse op stads- en wijkniveau maar deed ook onderzoek op gebouwniveau. Als De Staart een stad met hoge dichtheid en veel extra functies moet worden, die in geval van nood ook als tijdelijk toevluchtsoord moet kunnen dienen, dan vraagt dat immers om een flexibel gebouwtype.
EGM architecten stelt een multifunctioneel en energieneutraal gebouw voor, dat goedkoop en snel geproduceerd kan worden. Dit duurzame gebouw is voor verschillende typen bewoners aantrekkelijk. De multifunctionele plint is ideaal voor startende bedrijven, omdat de huren laag kunnen blijven. Het is opgebouwd uit verschillende modules, een standaardunit kan op verschillende manieren ingedeeld, gecombineerd en uitgebreid kan worden. Zo faciliteren de appartementen verschillende woonwensen. Boven de plint is ruimte vrijgelaten die ingevuld kan worden met publieke functies, ook voor mensen uit de buurt die niet in het gebouw wonen of werken, en waar in tijden van watersnood een groot aantal evacuees kan worden opvangen. Binnen is er onder meer een marktplein en zijn er ontmoetingsplekken, op het groene dak is ruimte voor urban farming. Het resultaat is een rijk en divers woon-werkcomplex dat samenwerking en gemeenschap faciliteert, ook in tijden van nood.

Play

Bouwen voor Flexibiliteit - EGM Architecten (NL versie)

^{© IABR, 2021}

KIEZEN VOOR VERBINDEN

^{DOWN TO EARTH: THE HIGH GROUND}

^{maquette: Made by Mistake - beeld: Aad Hoogendoorn}

De waterveiligheid als hefboom-aanpak benadrukt de noodzaak van goede verbindingen omdat De Staart altijd snel, maar niet met de auto, bereikbaar moet zijn voor evacuees. Het IABR–Atelier pleit daarom voor drie nieuwe bruggen over het Wantij die De Staart beter voor langzaam verkeer ontsluiten en het uit het huidig isolement halen.

^{THE HIGH GROUND - kiezen voor verbinden}

^{maquette: VenhoevenCS}

Het ontwerpbureau VenhoevenCS onderzocht wat dit betekent voor het dagelijkse mobiliteitssysteem en stelt een nieuwe, heel herkenbare route voor die De Staart beter met de rest van Dordrecht verbindt en die in geval van een ramp kan functioneren als een veilige en iedereen reeds vertrouwde vluchtroute. Nieuwe voorzieningen langs de route, bijvoorbeeld een theater of een mobiliteitshub, functioneren tijdens een ramp als eerste opvangplek voor evacuees terwijl ze in het dagelijkse gebruik een verbindend element zijn in het stedelijk weefsel. Door de route te integreren in het nieuwe Stadspark XL ontstaat er een landschappelijke verbinding met de Dordtse Biesbosch. De ranke constructie, gebouwd met duurzame materialen, creëert een aantrekkelijk alternatief voor autoverkeer met nieuwe, rechtstreekse verbindingen die bestaande barrières in de stad opheffen. Zo wordt in Dordrecht het langzaam verkeer snel en worden voorzieningen in wijken die gekoppeld zijn aan de route beter bereikbaar.

Play

Kiezen voor Verbinden - VenhoevenCS (NL versie)

^{© IABR, 2021}

curator
George Brugmans

curator assistenten
Alexandra Sonnemans, Noortje Weenink

grafisch ontwerp
ARK
Roosje Klap, Nóra Békés, Nina van Tuikwerd

maquette De Staart
Made by Mistake
Lukas Kropp, Dick Sman, Lia Zondag, Brandon Zuijderwijk

productie en planning
Johanna Fuhler, Maartje Berendsen

locatie management
Wouter Sieuwerts, Rosalie de Paepe

copy-editing en vertaling
InOtherWords translation & editing
D'laine Camp, Gerda ten Cate, Maria van Tol

tentoonstellingsbouw
Bart Cuppens Tentoonstellingsbouw

drukwerk
Rocka Art & Sign
IVA Groep

Sinds de legendarische ‘water-biennale’ van 2005, DE ZONDVLOED, gecureerd door Adriaan Geuze, loopt water als een blauwe draad door de tentoonstellingen en de onderzoeksprogramma’s van de IABR. In 2005 werd Rotterdam Waterstad 2035 ontwikkeld vanuit een toentertijd heel nieuw perspectief: Rotterdam, zie ‘water’ niet als een bedreiging of kostenpost, maar als een kans! De presentatie was een van de spraakmakende onderdelen van DE ZONDVLOED waarna de gemeente Rotterdam de plannen integraal overnam in de Stadsvisie Rotterdam 2030. Ook werd toen de kiem gelegd voor verschillende initiatieven die zich later uitkristalliseerden als Resilient Rotterdam.

^{WERKSESSIE ROTTERDAM WATERSTAD 2035 - IABR (2005)}

Vanaf 2005 werd er door de IABR bewust een relatie gelegd tussen onderzoek, presentatie en realisatie, in feite een water as leverage-aanpak die in latere IABR–onderzoeksprojecten in Nederland, maar bijvoorbeeld ook in en met de steden São Paulo en Istanbul is doorontwikkeld: zet de wateropgave in als hefboom voor een integrale aanpak van de stadsontwikkeling.

Play

IABR–Atelier Istanbul: Arnavutköy

The first IABR–Atelier Istanbul, a collaboration of the IABR and the Municipality of Arnavutköy, in the north of Istanbul, explored whether and how a balance could be found between relentless urbanization and the urgency of good water management in the still green north of Istanbul.

^{© IABR, 2014}

Projecten
Om meer water as leverage projecten te stimuleren en te realiseren hebben Henk Ovink, de Nederlandse Watergezant, en George Brugmans, bestuurder-directeur van de IABR, in 2016 een Memorandum of Understanding getekend dat in april 2020 met nog eens vier jaar werd verlengd. (Voor de tekst, klik hier)
De IABR stond zo mee aan de wieg van en is samen met een brede internationale alliantie van partners actief in het door de Watergezant geïnitieerde Wereld Water Atlas en het door hem getrokken programma Water as Leverage for Resilient Cities, waarvoor de eerste drie projecten zijn opgestart in Azië, in en met de steden Chennai (India), Khulna (Bangladesh) en Semarang (Indonesië).

Water as Leverage Asia

^{© Cynthia van Elk}

DOWN TO EARTH
De Water as Leverage agenda is de leidraad voor twee ontwerpend onderzoekstrajecten die de IABR in 2017 opzette, de IABR–Ateliers Droogte in de Delta en Dordrecht: Waterveiligheid als Hefboom voor Duurzame Gebiedsontwikkeling, en voor WATERSCHOOL M4H+.

Met Energietransitie als Hefboom is Water als Hefboom een belangrijke rode draad die in 2020 en 2021 door het hele programma van DOWN TO EARTH loopt.