curatoren
George Brugmans
Eva Pfannes
Thijs van Spaandonk

curator assistenten
Leanne Hoogwaerts
Alexandra Sonnemans
Umut Türkmen

narratief en hoofdteksten
George Brugmans
Thijs van Spaandonk

liaison BoTu
Robbert de Vrieze

tentoonstellingsontwerp
Eva Pfannes
Thijs van Spaandonk

grafisch ontwerp
ARK
Roosje Klap
Loes Claessens
Nóra Békés

portretten
Ximena Dávalos

productie en planning
Jolanda van Dinteren
Lisa Lambert
Johanna Fuhler

events
Yonca Özbilge

copy-editing en vertaling
InOtherWords translation & editing
D’Laine Camp
Gerda ten Cate
Maria van Tol

receptie
Sandra Baptista
Radja Moelhan

tentoonstellingsbouw, belichting en drukwerk
Bart Cuppens Tentoonstellingsbouw
Bouwer Bouwer
Keilepand bv
Nicari
Quintusbelichting
Rocka Art & Sign
Veenman+

De tentoonstelling DOWN TO EARTH: ENERGIE, VAN WIE? focust op de energietransitie op wijkniveau. Op de energiewijk als energieke wijk. Op het schaalniveau van de wijk komen urgente kwesties samen en moeten grote en kleine spelers –overheden, bedrijven, sociaal-maatschappelijke initiatieven, woningbouwcorporaties, verenigingen van eigenaren en bewoners– tot een vergelijk komen. In de wijk kan het best worden verkend hoe de energietransitie meteen ook kan worden ingezet als hefboom voor bredere, duurzame, echt transformatieve verandering.

^{ENERGIE, VAN WIE?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

Urgent en ingrijpend
De transitie naar duurzame energie is urgent, maar tegelijkertijd bijna onvoorstelbaar ingrijpend.
Urgent, omdat de petrocultuur die onze moderne beschaving kenmerkt, volop bijdraagt aan opwarming en klimaatverandering. Al meer dan een miljoen levensvormen zijn uitgestorven of worden met uitsterven bedreigd. Ook voor mensen wordt de aarde steeds minder leefbaar. Hoewel voor sommigen minder snel dan voor miljarden anderen, want het zijn vooral de kwetsbaren en zwakken die de gevolgen dragen; de petrocultuur draagt fors bij aan de sociale ongelijkheid.
Ingrijpend, omdat de manier waarop wij wonen en zorgen, leren en leven, consumeren en produceren, omdat wat we eten en hoe we eten, hoe we ons door de wereld bewegen en hoe we met elkaar en de natuur omgaan, kortom, hoe we onze leefomgeving en ons samen-leven inrichten en of iedereen daarbij gelijke kansen heeft, voor een groot deel wordt bepaald door toegang tot en gebruik van energie.

Energietransitie en eigenaarschap
Ons energiegebruik drukt zijn stempel op onze economie en onze cultuur. Maar het tijdperk van de petrocultuur, het feest van het fossiel expressionisme, loopt op zijn eind. De energietransitie is nu de olifant in de kamer van de politiek. Het is daarom cruciaal om het met elkaar te hebben over het eigenaarschap van de transitie naar duurzame energievoorziening. Geen energietransitie zonder transitie in eigenaarschap.

ENERGIE, VAN WIE?

^{foto: Aad Hoogendoorn}

Waar gaat het ons om?
De transitie naar duurzame productie van zonne- en windenergie is ook een transitie naar een ander energiebeheersysteem, van centraal naar decentraal, van extractief naar circulair, en daarmee mogelijk ook naar andere vormen van eigenaarschap. Vooral op het schaalniveau van de wijk, waar straks energie wordt opgewekt, opgeslagen en verhandeld, kan immers de vraag worden gesteld van wie de energie eigenlijk is. Wijkbewoners, zeker als ze zich verenigen, hoeven dan niet enkel meer consumenten te zijn maar kunnen ook producenten, distributeurs en ondernemers worden. De wijk als batterij: door het energiesysteem slim te koppelen aan de lokale economie wordt de energietransitie meteen een sociaal-maatschappelijke opgave. Kern is dan de vraag naar commoning, naar hoe gemeenschappelijk eigendom zo geborgd kan worden dat mensen niet alleen de energierekening krijgen maar ook actief mede-eigenaar kunnen worden en kunnen meeprofiteren van de transitie.

Zon en wind zijn van iedereen
Energie was ooit en kan opnieuw, denken wij, onderdeel worden van de commons: dat wat van ons samen is en waar we samen zorg voor dragen. En waarom niet, zon en wind, en straks waterstof, zijn van iedereen, waarom de energie die we er mee kunnen opwekken dan niet?
Maar hoe pakken we dat aan? Hoe worden burgers samen eigenaar van een nieuw energiesysteem en wat vergt dat? Hoe kan het energiesysteem slim worden gekoppeld aan de lokale economie?

Dringende vragen
Dit zijn dringende vragen. In Nederland, zo is in het Klimaatakkoord van 2019 besloten, moeten alle wijken, en dat zijn er zo’n 5.000, van het gas af. De eerste ervaringen maken duidelijk dat dat nog niet zo makkelijk is. Er zijn onder meer problemen met uitvoering en, vooral, financiering en draagkracht. Eigenlijk weten we gewoon nog niet hoe het precies moet, wijken aardgasvrij maken.

Hoe kunnen we een relatie leggen tussen energietransitie en een duurzame sociaal-maatschappelijke agenda? Hoe kunnen geïntegreerde en innovatieve oplossingen op wijkniveau zo ingezet worden, dat zij tevens bijdragen aan de ambities van een stad als Rotterdam om een veerkrachtige stad te worden en, nóg breder, aan de 2030 Agenda for Sustainable Development van de Verenigde Naties die de IABR onderschrijft?
In het NRC van 9 november 2020 zegt IABR-directeur Brugmans dat de IABR daarom “methodologie en bewijs wil aanleveren dat de energietransitie ook anders kan. Er zijn vijfduizend wijken in heel Nederland die elk op hun eigen manier van het gas af moeten. Voor we miljarden in nieuwe infrastructuur steken, is het goed om te bedenken dat we dat maar één keer kunnen doen: goed of fout.”

^{ENERGIE, VAN WIE?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

Betrokkenheid en nieuwsgierigheid
En daarom verkennen het IABR–Atelier Rotterdam en de tentoonstelling ENERGIE, VAN WIE? stapje voor stapje een mogelijk parcours, van bouwstenen naar actieplan, van actieplan naar actie, op weg naar, uiteindelijk, een CO2-neutrale wijk in een duurzame wereld.
De curatoren, Eva Pfannes, Thijs van Spaandonk en George Brugmans, steken daarbij ontzettend veel op van de expertise van experts, bestuurders en bewoners. En vooral die van de vele bewoners, sociale initiatieven en organisaties uit de wijk BoTu die de tentoonstelling in de Keilezaal bezoeken. Stichting de Veerkrachtige Gemeenschap, ISSalaam, WijkEnergieWerkt, Huis van de Toekomst, Cirkel, Werkgroep Energietransitie CO2-neutraal, Huurdersraad West, Huis in de Lucht, Wijkcollectie en Taalbedrijf, taal-energiecoaches en zonnepaneelmonteurs, iedereen wil weten wat het voor hen kan betekenen, mede-eigenaar worden van de energietransitie, en hoe ze een actieve bijdrage kunnen leveren aan energietransitie als een eerste stap naar een CO₂-neutrale wijk. De grote drive, betrokkenheid en nieuwsgierigheid naar hoe het nu toch moet met de energietransitie zijn hartverwarmend.

Al een aantal jaren loopt de energietransitie-opgave als een rode draad door het onderzoek en de tentoonstellingen van de IABR. Dat is niet vreemd, want willen we de ambities van de 2030 Agenda for Sustainable Development van de VN realiseren, en de klimaatdoelstellingen van Parijs halen, dan moeten we de manier waarop we energie en land gebruiken volledig aanpassen, waarschuwen wetenschappers van over de hele wereld.

^{IABR–Atelier Rotterdam: Aquathermie in Bospolder-Tussendijken}

^{© IABR, OOZE}

Ruimtelijk gezien speelt de energietransitie met name op vier schaalniveaus: transnationaal, regionaal, wijk en woning. Momenteel richt de IABR zich vooral op energietransitie op wijkniveau, het IABR–Atelier Rotterdam is al drie jaar actief aan de slag in en met de Rotterdamse wijk Bospolder-Tussendijken. En ENERGIE, VAN WIE?, de tweede tentoonstelling van DOWN TO EARTH, richt zich volledig op de energiewijk.
Maar ook op de drie andere schaalniveaus heeft de IABR de afgelopen jaren intensief onderzoek gedaan, bijvoorbeeld op de Noordzee, in de provincie Groningen en naar nieuwe gebouwtypologieën in Rotterdam.

Grootschalige windenergiewinning op de Noordzee
‘Stel dat we het tweegraden klimaatdoel serieus nemen, wat moeten we dan doen?’ Vertrekkend vanuit deze ogenschijnlijk simpele vraag, die het ministerie van Economische Zaken in 2016 aan de IABR stelde, verkende het IABR–Atelier 2050 - An Energetic Odyssey de mogelijkheden van grootschalige duurzame energieopwekking op de Noordzee. Er werd een kennisconsortium gevormd met onder meer Shell, Van Oord, Havenbedrijf Rotterdam, Natuur & Milieu, TenneT, verschillende ministeries en, natuurlijk, ontwerpers, met aan het roer de curatoren van IABR–2014 en IABR–2016, Dirk Sijmons en Maarten Hajer.
Het resultaat, een grootschalige installatie met een animatie die de mogelijke toekomst visualiseert, verbeeldt een systeemsprong die laat zien dat het mogelijk is op zeer grote schaal windenergie voor de omringende landen te oogsten op de relatief ondiepe Noordzee. Klapstuk van het plan zijn 25.000 windturbines van 10 MW waarmee in 2050 ongeveer 90% van de elektriciteitsbehoefte van de Noordzeelanden kan worden gedekt.
Het Atelier 2050 onderzocht wat er allemaal bij zo’n ambitieuze systeemsprong komt kijken, welke infrastructuur dat vraagt, hoe kan worden meegekoppeld met de Noordzee-natuur, welke innovaties en beleid dit vraagt en welke nieuwe economische dynamiek dit zal genereren, bijvoorbeeld in de haven van Rotterdam en in de offshore-sector.

Play

IABR–Atelier 2050 - An Energetic Odyssey: de film

^{© IABR, H+N+S, Tungsten}

Energietransitie in Groningen
In 2016 presenteerde het IABR–Atelier Groningen de resultaten van zijn onderzoek naar hoe de provincie Groningen samen met een aantal steden en bedrijven in de Eemshaven de energietransitie zó kan inzetten dat het nieuwe perspectieven oplevert voor de regionale economie en de ruimtelijke kwaliteit van stad en regio. Een uitgebreide verkenning van hoe de komende 15 jaar naar hernieuwbare energie kan worden overgestapt en hoe daarvan de economische vruchten kunnen worden geplukt, leidde tot vier vergezichten, samen één Nordic City.
De resultaten van het onderzoek, uitgevoerd onder leiding van Jandirk Hoekstra (H+N+S Landschapsarchitecten), zijn te lezen in de brochure De Nordic City en te zien in De Nordic City: de Film.

Play

De Nordic City: Energietransitie als kans

^10:23"

^{Gemaakt in opdracht van iabr/UP voor IABR-2016–THE NEXT ECONOMY
Productie: Strawberry Fields
Producenten: Marieke Francke en George Brugmans}

^{© iabr/UP, 2016}

Wie verder de diepte in wil en meer wil weten van de verschillende onderzoeken, kan de rapporten van Quintel Intelligence, E&E Advies, Atelier Stadsbouwmeester Groningen (met Specht Architecten, Studio MARCHA en MD landschapsarchitecten), Maat ontwerpers en Van Paridon x De Groot (met DAAD Architecten en LINT) hier vinden.

Bouwen voor de energietransitie
Voor het IABR–Atelier Rotterdam deed CIVIC in 2018 ontwerpend onderzoek naar nieuwe gebouwtypologieën voor de energietransitie. Er is veel expertise als het gaat om energiezuinig bouwen, maar die is gefragmenteerd. CIVIC bracht alle kennis samen in het Lexicon Architectuur & Energie, een overzicht van bouwstenen die samen leiden tot principes voor betere energieprestaties, een beter binnenklimaat én nieuwe architectuur. Een eerste verkenning van een nieuwe architectuur die de energietransitie omarmt en tegelijk ruimtelijke en gebruikskwaliteit oplevert. De energietransitie als hefboom voor betere gebouwen in een betere leefomgeving.
De principes zijn toegepast op twee in Rotterdam veel voorkomende typologieën, het naoorlogse corporatie-blok en de nieuwe hoogbouw-toren. Voor de, goed voor meer dan een kwart van de Rotterdamse gebouwvoorraad en de belangrijkste renovatie-uitdaging, stonden De Gijsingflats in Bospolder-Tussendijken model.

Bouwen voor de energietransitie

^{CIVIC voor IABR–Atelier Rotterdam}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

Van petrocultuur naar post-fossiele cultuur
De energietransitie grijpt in op alle aspecten van ons leven: wonen, werken, mobiliteit, voedsel, comfort en cultuur. We gaan van een petrocultuur naar een post-fossiele cultuur. Dit vraagt om een nieuw paradigma, om nieuw denken en anders doen. Want de transitie kan niet gerealiseerd worden met het denken en doen dat ons in de problemen heeft gebracht. Het vraagt om een nieuw verhaal over wie we zijn en wat we samen willen, wat we kunnen willen.
Steeds meer schrijvers, denkers, ontwerpers en wetenschappers werken aan dat nieuwe verhaal. Zij schetsen contouren van een nieuw paradigma, van een andere omgang met de natuur en de wereld, van een economie gebaseerd op andere, duurzamer waarden, waarin ook de natuur en de samenleving een plaats hebben, en van een energiesysteem dat er is voor en van de gemeenschap, en niet op kosten van. Kortom, een paradigma dat ons in staat stelt ons als het ware opnieuw te vestigen in het territorium, en in goede balans met de natuur: Down to Earth.

^{ENERGIE, VAN WIE?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

Hefboom voor verandering
Kunnen we de energietransitie gebruiken als een hefboom om aan die alternatieve toekomst te werken? Kunnen we zo’n paradigma-verandering bijvoorbeeld voorstelbaar maken op wijkniveau, waar de gemeenschap een sterke rol kan spelen?
Wij denken van wel en weten waarom het moet: een stijgende temperatuur en zeespiegel, verlies van biodiversiteit en uitputting van grondstoffen, voedselschaarste, overstromingen en droogte, toenemende vluchtelingenstromen, steeds extremer weer - de lijst wordt langer en langer.
En we weten ook wat ons te doen staat: zo snel mogelijk naar duurzame energie van zon, wind en aarde, naar circulaire materiaalstromen, naar slimmere mobiliteit en naar meer plantaardig voedsel, naar eerlijker verdeling en meer inclusiviteit.