^{DOWN TO EARTH: RECLAIMING THE COMMONS}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

De transitie naar duurzame energie is urgent, maar tegelijkertijd bijna onvoorstelbaar ingrijpend. Urgent, omdat de petrocultuur die onze moderne beschaving kenmerkt, volop bijdraagt aan opwarming en klimaatverandering. Ingrijpend, omdat de manier waarop wij wonen en zorgen, leren en leven, consumeren en produceren – wat we eten en hoe we eten, hoe we ons door de wereld bewegen, hoe we met elkaar en de natuur omgaan en hoe we onze leefomgeving en samenleving inrichten en of iedereen daarbij gelijke kansen heeft – voor een groot deel wordt bepaald door of en hoe we toegang hebben tot energie en door ons gebruik ervan.
Ons energiegebruik drukt dus zijn stempel op zowel onze economie als onze cultuur. Nu het tijdperk van de petrocultuur, het feest van het fossiel expressionisme, op zijn eind loopt, is de energietransitie de olifant in de kamer van de politiek. Het is daarom cruciaal het met elkaar te hebben over het eigenaarschap van de transitie naar een duurzame energievoorziening. Hoog tijd dat we zeggen, geen energietransitie zonder sociaal-maatschappelijke transitie.

^{DOWN TO EARTH: RECLAIMING THE COMMONS}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

^{Instrumentarium: De Wereld en de Wijk (work in progress)}

^{beeld: OOZE, IABR–Atelier Rotterdam}

RECLAIMING THE COMMONS
De tentoonstelling RECLAIMING THE COMMONS staat op de schouders van ENERGIE, VAN WIE?, de tentoonstelling die afgelopen december vanwege de lockdown al na drie weken moest worden gesloten en vanwege de beperkende maatregelen sowieso maar door weinig mensen bezocht kon worden.

^{DOWN TO EARTH: RECLAIMING THE COMMONS}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

ENERGIE, VAN WIE? focuste op de energietransitie op wijkniveau. Op de energiewijk als energieke wijk. Omdat in de wijk het best kan worden verkend hoe de energietransitie kan worden ingezet als hefboom voor bredere, duurzame, echt transformatieve verandering. Dat is, zo liet de tentoonstelling zien, het schaalniveau waarop technische, infrastructurele en sociaalmaatschappelijke opgaven samenkomen. Het is dus ook waar grote en kleine spelers –overheden, bedrijven, sociaal-maatschappelijke initiatieven, woningbouwcorporaties, verenigingen van eigenaren en bewoners– tot een vergelijk moeten zien te komen. Maar hoe pakken we dat aan? De discussie daarover werd tijdens en na de tentoonstelling uitgebreid gevoerd.
In RECLAIMING THE COMMONS maken de curatoren George Brugmans en Thijs van Spaandonk, de volgende stap. Zij vertrekken vanuit de vaststelling dat energie ooit onderdeel was van de commons: dat wat van ons samen is en waar we samen zorg voor dragen. En dat dat opnieuw zou kunnen, want zon, wind en waterstof zijn van iedereen, de transitie naar duurzame energie zou van ons allemaal moeten zijn. Hoe vinden we de commons dan opnieuw uit voor de eenentwintigste eeuw? De energietransitie is de olifant in de kamer van de politiek. Geen energietransitie zonder transitie van eigenaarschap. Hoog tijd dat we zeggen: RECLAIM THE COMMONS!

Meer over ENERGIE, VAN WIE? lees je hier

^{ENERGIE, VAN WIE?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

IABR–Atelier Rotterdam: energietransitie als hefboom in en voor de wijk
In Nederland moeten er zo’n 5.000 wijken van het gas af. De eerste ervaringen maken duidelijk dat dat nog niet zo makkelijk is. Er zijn onder meer problemen met uitvoering en, vooral, financiering en maatschappelijke draagkracht. Eigenlijk weten we gewoon nog niet hoe het moet, wijken aardgasvrij maken.
Ook in Rotterdam moeten de wijken van het gas af. De stad wees er vijf aan die voorop moeten lopen. Een daarvan is Bospolder-Tussendijken, ook bekend als BoTu, een van de armste wijken van Nederland. Maar de wijk is niet alleen kwetsbaar, ze is ook weerbaar: cultureel divers, mondig en zelfbewust. Daarom koos de IABR voor BoTu.

^{Reclaiming the Commons}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

In BoTu onderzocht het IABR–Atelier Rotterdam, een samenwerking van IABR en gemeente Rotterdam, de afgelopen drie jaar hoe de energietransitie die onvermijdelijk is, een hefboom kan zijn voor wat gewenst is. Kunnen bewoners werkelijk mede-eigenaar van de transitie worden en ook nog eens zo dat het bijdraagt aan sociale inclusiviteit en de duurzame verbetering van hun leefomgeving en levenskwaliteit?

^{DOWN TO EARTH: RECLAIMING THE COMMONS}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

Van Bouwstenen naar Lokaal Energie Actie Plan
Het IABR–Atelier Rotterdam deed eerst onderzoek naar de ruimtelijk-energetische bouwstenen die nodig zijn voor een toekomstig, veerkrachtig Bospolder-Tussendijken. Een antropologische verkenning door het Atelier van de bekende en onzichtbare sociale netwerken in BoTu gaf vervolgens inzicht in de potentiële kracht van bewoners. In hoeverre kunnen en willen ze coproducenten van hun leefomgeving zijn en verantwoordelijkheid voor de transitie nemen? Dit zijn de sociaal-maatschappelijke bouwstenen, nodig om de energietransitie te koppelen aan andere, meer integrale lokale opgaven, zoals het duurzaam verbeteren van levenskwaliteit en leefomgeving.

^{Naar een LEAP}

^{© IABR, Ooze}

Om daadwerkelijk een maatschappelijk gedragen transitie te kunnen realiseren en ruimtelijk te implementeren heeft het IABR–Atelier Rotterdam, samen met steeds meer partners in en bewoners van Bospolder-Tussendijken, vervolgens een LEAP ontwikkeld, een Lokaal Energie Actie Plan.

^{Virtuele werksessie LEAP}

^{foto: Yonca Özbilge}

Het LEAP werd gepresenteerd in en was onderwerp van een aantal workshops en werksessies, met bestuurders, experts en stakeholders uit BoTu, tijdens ENERGIE, VAN WIE? Daarna is een volgende slag gemaakt en is aan het actieplan een toolbox, een Instrumentarium voor de Wijk, toegevoegd dat in RECLAIMING THE COMMONS wordt gepresenteerd.
Zo wordt deze tentoonstelling letterlijk een lanceerplatform voor activiteiten in BoTu zelf die de IABR vanaf de vroege zomer van 2021 zal organiseren.

^{DOWN TO EARTH: RECLAIMING THE COMMONS}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

RECLAIM THE COMMONS!
Deze tentoonstelling is dus een momentopname, op weg van Lokaal Energie Actie Plan naar lokale energie actie. Doel is om Bospolder-Tussendijken een gereedschapskist te overhandigen waarmee steeds meer bewoners zich de energietransitie kunnen eigen maken en toe-eigenen – als zodanig, maar vooral als hefboom voor integrale verandering.
Dat zal niet vanzelf gaan. Handelingsperspectief en handelingsbekwaamheid zijn één, eigenaarschap verwerven is twee. Naast plan en instrumenten moeten bewoners ook positie krijgen en door overheden en bedrijfsleven serieus worden genomen als mede-eigenaren van de transitie. Want het gaat om hun leefomgeving. Privaat-publieke samenwerking is noodzakelijk, maar dan moeten bewoners wel werkelijk speler kunnen worden.
Positie verwerven bewoners pas echt als wat zij bijdragen ook daadwerkelijk gewaardeerd wordt, werkelijk waarde heeft. Dus als niet alleen economische maar ook sociale en ecologische opbrengsten als waardevermeerdering worden beschouwd, als inkomsten die de boekhouding ingaan.

^{Energietransitie als hefboom (uit: RECLAIMING THE COMMONS)}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

Alles moet anders
De manier waarop het kapitalisme werkt en de verhoudingen tussen overheid, bedrijfsleven en civil society moeten veranderen, met name de onderliggende machtsstructuren. We hebben een nieuwe winst- en verliesrekening nodig, een die het belang van volgende generaties en andere levensvormen wél meeweegt en géén onverantwoorde hypotheek legt op de toekomst. Het vereist diepgaande transities en een structurele systeemverandering: bestuurlijk, financieel, juridisch, cultureel. Het vereist afbraak, herverdeling en regeneratief ontwerp. Alleen dan kunnen we de commons – wat van ons samen is en moet blijven, en waarvoor we samen zorgdragen, nu en met het oog op de toekomst – terugveroveren. ­

Curatoren
De curatoren van RECLAIMING THE COMMONS zijn George Brugmans (hoofdcurator DOWN TO EARTH en bestuurder-directeur IABR) en Thijs van Spaandonk (Bright en hoofd Master Stedenbouw bij de Rotterdamse Academie van Bouwkunst).
Het onderzoek van het IABR–Atelier Rotterdam werd geleid door Eva Pfannes (OOZE Architects and Urbanists), zij ontwierp het LEAP en het Instrumentarium.

^{v.l.n.r.: George Brugmans, Eva Pfannes en Thijs van Spaandonk}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

DOWN TO EARTH: RECLAIMING THE COMMONS is open van 9 juni tot en met 11 juli 2021, tussen 11 tot 17 uur (maandag gesloten) in de Keilezaal, in het Merwe-Vierhavensgebied in Rotterdam.

De toegang is gratis en aanmelden is, zolang de huidige corona maatregelen van kracht zijn, niet nodig.
Alle andere belangrijke bezoekersinformatie vind je hier.

ALLE DATA ZIJN VANWEGE DE PANDEMIE ONDER VOORBEHOUD
Ook al zijn de lockdown maatregelen versoepeld, de IABR blijft de meest actuele richtlijnen van het RIVM volgen. Daarom blijft het zo dat alle data onder voorbehoud zijn.

^{Down To Earth: Energie, van Wie?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

De tentoonstelling DOWN TO EARTH: ENERGIE, VAN WIE? focust op de energietransitie op wijkniveau. Op de energiewijk als energieke wijk. Op het schaalniveau van de wijk komen urgente kwesties samen en moeten grote en kleine spelers –overheden, bedrijven, sociaal-maatschappelijke initiatieven, woningbouwcorporaties, verenigingen van eigenaren en bewoners– tot een vergelijk komen. In de wijk kan het best worden verkend hoe de energietransitie meteen ook kan worden ingezet als hefboom voor bredere, duurzame, echt transformatieve verandering.

^{ENERGIE, VAN WIE?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

Aardgasvrije wijken voor een post-fossiele wereld
In Nederland moeten er zo’n 5.000 wijken van het gas af. De eerste ervaringen maken duidelijk dat dat nog niet zo makkelijk is. Er zijn onder meer problemen met uitvoering en, vooral, financiering en maatschappelijke draagkracht. Eigenlijk weten we gewoon nog niet hoe het moet, wijken aardgasvrij maken. Tegelijkertijd is deze operatie onderdeel van een veel grotere opgave, de wereldwijde transitie naar duurzame energie, die niet alleen politiek en ecologisch urgent is, maar tegelijkertijd onvoorstelbaar ingrijpend. Alles wat we doen, alleen en samen –van wonen tot werken, van leren tot recreëren– wordt voor een heel groot deel bepaald door toegang tot en gebruik van energie. De energietransitie is niet alleen een technische en financiële, maar ook een sociaal-maatschappelijke en culturele opgave. De keuzes die gemaakt worden en gaan worden, gaan ons allemaal aan. De energietransitie is de olifant in de kamer van de politiek. Geen energietransitie zonder een brede maatschappelijke discussie over het eigenaarschap van die transitie.

^{DOWN TO EARTH: ENERGIE, VAN WIE?}

^{beeld: Aad Hoogendoorn}

De overgang naar duurzame energie leent zich hier ook uitstekend voor: zon, wind, en straks waterstof, ze zijn van niemand en dus van iedereen. Waarom de energie die we ermee kunnen opwekken dan niet? We moeten de energietransitie als kans zien, als hefboom voor een veel bredere verandering. Dat vergt nieuwe samenwerkingen, nieuwe rolverdelingen, op alle schaalniveaus. De wijk is het schaalniveau waarop die nieuwe samenwerkingen het best gestalte kunnen krijgen. Daar kan het idee van een nieuwe energy commons worden verkend, een speelveld waarop naast overheden en bedrijven ook burgers hun rol kunnen pakken.

^{ENERGIE, VAN WIE?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

IABR–Atelier Rotterdam: de wijk in
Ook in Rotterdam moeten de wijken van het gas af. De stad wees er vijf aan die voorop moeten lopen. Een daarvan is Bospolder-Tussendijken, ook bekend als BoTu, een van de armste wijken van Nederland. Maar de wijk is niet alleen kwetsbaar, ze is ook weerbaar: cultureel divers, mondig en zelfbewust. Daarom koos de IABR voor BoTu.

IABR in BoTu

Hier onderzocht het IABR–Atelier Rotterdam, een samenwerking van IABR en gemeente Rotterdam, de afgelopen twee jaar hoe de energietransitie die onvermijdelijk is, een hefboom kan zijn voor wat gewenst is. Kunnen bewoners werkelijk mede-eigenaar van de transitie worden en ook nog eens zo dat het bijdraagt aan sociale inclusiviteit en de duurzame verbetering van hun leefomgeving en levenskwaliteit?

^{ENERGIE, VAN WIE?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

Van Bouwstenen naar Lokaal Energie Actie Plan
Het IABR–Atelier Rotterdam deed eerst onderzoek naar de ruimtelijk-energetische bouwstenen die nodig zijn voor een toekomstig, veerkrachtig Bospolder-Tussendijken. Hoeveel energie wordt er gebruikt? Hoeveel minder energie is nodig als woningen worden aangepast? Hoeveel duurzame energie kan in de wijk zelf opgewekt worden? Welke ruimtelijke ingrepen helpen daarbij? Hoeveel energie is dan nog nodig en waar komt die vandaan? Een onderzoek naar keuzes die nu nog te maken zijn, en naar de mogelijke opbrengsten.
Een antropologische verkenning door het Atelier van de bekende en onzichtbare sociale netwerken in BoTu gaf inzicht in de potentiële kracht van bewoners. In hoeverre kunnen en willen ze coproducenten van hun leefomgeving zijn en verantwoordelijkheid voor de transitie nemen? Dit zijn de sociaal-maatschappelijke bouwstenen, nodig om de energietransitie te koppelen aan andere, meer integrale lokale opgaven, zoals het duurzaam verbeteren van levenskwaliteit en leefomgeving.

^{Naar een LEAP}

^{© IABR, Ooze}

Om een maatschappelijk gedragen transitie daadwerkelijk te realiseren en ruimtelijk te implementeren is vervolgens een LEAP nodig, een Lokaal Energie Actie Plan, dat het IABR–Atelier Rotterdam samen met vele partners in en bewoners van Bospolder-Tussendijken heeft ontwikkeld.
Het LEAP wordt gepresenteerd in DOWN TO EARTH: ENERGIE, VAN WIE?, waarmee de tentoonstelling meteen lanceerplatform wordt voor activiteiten in BoTu zelf die we in het voorjaar van 2021 hopen te kunnen organiseren.

^{ENERGIE, VAN WIE?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

IABR–Atelier Oost-Vlaams Kerngebied
In ENERGIE, VAN WIE? ook ruimte voor het IABR–Atelier Oost-Vlaams Kerngebied, dat de IABR in 2017 samen met de Provincie Oost-Vlaanderen heeft opgezet. Met name voor het Demonstratieproject Eeklo, een verkenning in deze Oost-Vlaamse gemeente van hoe de reeds bebouwde omgeving als het ware kan worden her-ontworpen door de kansen die de onvermijdelijke energietransitie biedt leidend te maken.

^{ENERGIE, VAN WIE?}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

Curatoren
De curatoren van ENERGIE, VAN WIE? zijn George Brugmans (hoofdcurator en bestuurder-directeur IABR), Eva Pfannes (OOZE Architects and Urbanists) en Thijs van Spaandonk (Bright en hoofd Master Stedenbouw bij de Rotterdamse Academie van Bouwkunst).

Brugmans en Van Spaandonk ontwikkelden het narratief van de tentoonstelling. De sleutelteksten kun je onder aan deze pagina downloaden.

^{v.l.n.r.: George Brugmans, Eva Pfannes en Thijs van Spaandonk}

^{foto: Aad Hoogendoorn}

DOWN TO EARTH: ENERGIE, VAN WIE? is open van 20 november tot en met 20 december 2020, tussen 11 tot 17 uur (maandag gesloten) in de Keilezaal, in het Merwe-Vierhavensgebied in Rotterdam.

Uiteraard volgt de IABR de richtlijnen van het RIVM. Zo kunnen we er samen voor zorgen dat er nooit teveel mensen tegelijk aanwezig zijn en iedereen de tentoonstelling veilig kan bezoeken. Daarom zijn er time slots en is vooraf reserveren verplicht. Dat kan hier.

Alle andere bezoekersinformatie vind je hier.